تبیان، دستیار زندگی
كسانی گه می كوشند شعر بودن یا نبودن همه آثار ادبی را با تعریفِ برساخته خود مشخص كنند، به آن شخصیت اساطیری یونان قدیم شباهت دارند كه مردمان را می دزدید، روی تخت خوابی كه داشت، می خواباند و می كوشید قد آنان را با تخت خواب تنظیم كند; یعنی قد بلندها را سر ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

بیان شاعرانه

در میان تعریفها

شاعرانه

شعر، پدیده ای است كه با همه افراد جامعه بشری سر و كار دارد و هر یك از این افراد، بنا بر سطح فهم خود و انتظاری كه از شعر دارد، میتواند تعریفی برای آن داشته باشد. بنابراین نمی توان به طور مطلق تعریفی ارائه كرد و گفت كه شعر همین است و جز این نیست .

عده ای از منتقدان، به اشتباه پنداشته اند آن چه اصالت دارد، تعریف آنهاست و اگر یك اثر با تعریفی كه آنان یافته اند همخوانی نداشته، به این نتیجه قطعی رسیده اند كه آن اثر، شعر نیست. باید دانست شعر بودن یا نبودن آثار ادبی، وابسته به دیدگاه ما نیست. آثار درخشان شعری، وجود خود را ثابت و حضور خویش را بر فرهنگ ما تحمیل كرده اند.لجاجت در مرزبندی، فقط ما را از زیباییهایشان محروم خواهد كرد و بس.

كسانی گه می كوشند شعر بودن یا نبودن همه آثار ادبی را با تعریفِ برساخته خود مشخص كنند، به آن شخصیت اساطیری یونان قدیم شباهت دارند كه مردمان را می دزدید، روی تخت خوابی كه داشت، می خواباند و می كوشید قد آنان را با تخت خواب تنظیم كند; یعنی قد بلندها را سر می برید و قد كوتاه ها را آن قدر می كشید تا به همان اندازه بلند شوند. اینان نیز آثار ادبی را كمثله می كنند تا با تعریف دست ساخته شان برابر شوند .

ولی ما در عین حال، نیازمند شناخت شعر هستیم و این ایجاب میكند كه بدانیم برای ارزیابی هایمان به سراغ كدام دسته از آثار ادبی برویم و آنها را با چه معیاری بسنجیم. پس اگر تعریفی مطلق هم نمی توانیم یافت، باید حداقل تصویر روشنی از شعر در پیش چشم داشته باشیم. تعریفهایی كه آقای دكتر محمد رضا شفیعی كدكنی عنوان زده است، جامعتر و دقیقتر به نظر می آید.

ایشان در تاب ادوار شعر فارسی، شعر را چنین تعریف میكند: « شعر گره خوردگی عاطفه و تخیّل است كه در زبانی آهنگین شكل گرفته باشد. » 

با این تعریف، عناصر سازنده شعر، عاطفه، خیال، زبان، آهنگ و شكل هستند وكلام برای شعر بودن، باید از همه اینها برخوردار باشد. این تعریف ایشان، ساده و كاربردی است یعنی با آن، به راحتی می توان عناصر شعر را شناخت و آثارشعری را محك زد .

« شعر گره خوردگی عاطفه و تخیّل است كه در زبانی آهنگین شكل گرفته باشد.»

بیان شاعرانه

انسانها بنا بر نیاز خویش، صورتهای مختلفی از بیان را برمی گزینند واین خاصیت زبان است كه برای انتقال یك مفهوم، غالباً می توان بیش از یك شكل بیانی داشت. مثلاً از مرگ یك انسان می توان به این صورتهای گوناگون خبر داد :

 شاعرانه

1 ـ مُرد

2ـ فوت كرد

3ـ درگذشت

4ـ رحلت كرد

5ـ به عالم بالا كوچ كرد

6ـ كبوتر روحش به ملكوت اعلی پرواز كرد

7ـ روحش در جوار حق مسكن گزید

8ـ ما را تنها گذاشت

9ـ هم ‏پیر سلامت و هم‏نقش عافیت / از دیده نظاره گران در نقاب شد

و اگر شخصِ متوفا، فردی نا پسندیده بوده و مرگش موجبات خرسندی دیگران را فراهم آورده باشد، ممكن است بیان به این سوی بگراید :

10ـ به درك واصل شد

11ـ به دوزخ متصل شد

12ـ سقط شد

13ـ شرّش كم شد

14ـ از مرگ، به یك تپانچه بر خاك افتاد

این چهارده عبارت، همه از واقعیت واحدی خبر میدهند ولی بار عاطفی آنهایكسان نیست. جمله اول، همان خبر است در عادیترین شكلش یعنی بدون تمایز وتأثیری ویژه .

جملات دوم و سوم هم كمابیش چنین هستند ولی به هر حال، نشان می دهند كه ازمرگ شخص محترمی سخن گفته شده است .در جمله چهارم كمابیش حس می شودكه گوینده برای شخصِ درگذشته اعتباری قائل است. در سه جمله بعدی، مشخص است كه از شخصی بسیار ارجمند و عزیز سخن در رفته . جمله هشتم روشن می كند كه گوینده سخن هم از مرگ متوفّا ناراحت شده است ،جمله عبارت نهم، در واقع یك بیت شعر است از خاقانی شروانی كه در رثای محمد بن یحیی سروده است. از سوی دیگر، عبارتهای نهم تا سیزدهم، خرسندی گوینده از مرگ كسی را می رسانند و البته آخرین آنها، مصراعی است از انوری ابیوردی درباره «جوهر»، خادم مخصوص سلطان سنجر سلجوقی كه گویا شاعراز مرگ او خرسند بوده است در عبارت اول ملاحظه می كنید كه ما برای بیان یك پدیده ـ مثل مرگ ـ می توانیم صورتهای گوناگونی داشته باشیم.

بعضی از این صورتهای بیانی، كاملاً معمولی و عادی اند و بیش از یك آگاهی رسانی ساده ودر حداقل ممكن، كاری نمی كنند. ولی برخی دیگر وظیفه ای مهمتر برعهده دارند و كمابیش از حالت روحی و عاطفی گوینده حكایت میكنند .

شاعرانه

در میان عبارتهای بالا، جمله نخست فقط از واقعیت خبر می دهد و بیش از آن كاری نمیكند; یعنی با شنیدن آن، نمیتوان از هویّت كسی كه مرده است مطلع شد و حالت عاطفی گوینده را دریافت. دیگر عبارتها كمابیش از بیان متعارف و واقعی دورند .

اینها ممكن است كاملاً مطابق با واقعیت بیرونی نباشند ولی از واقیتهای پنهان دیگری در عواطف و حالات درونی گوینده خبر میدهند. وقتی گوینده می گوید «كبوتر روحش به ملكوت اعلی پرواز كرد.» خودش میداند كه روح، كبوترـ به معنای لغوی اش ـ نیست و جالب این كه شنونده هم این را میداند; گویا هر دو توافق كرده اند كه این بیان را پذیرند و بلكه بیشتر از بیان معمولی بپسندند . در واقع از این جا ما وارد قلمرو بیان شاعرانه شده ایم.

ادامه دارد...


تنظیم : بخش ادبیات تبیان