روزه داران ماه نو بینند و ما...

واژه رمضان در لغت به معنای تابش گرما و شدت تابش خورشید است. بعضی گفته‌اند: رمضان به معنی سنگ گرم است كه از آن پای روندگان می‌سوزد و شاید ماخوذ از «رمض» باشد كه به معنی سوختن است و نام با مسمایی برای ماهی است که گناهان را می سوزاند؛ زیرا ماه رمضان موجب سوختگی و تكلیف نفس است. ماه مبارک رمضان ماه نهم از ماه های قمری است که بین شعبان المعظم و شوال قرار دارد. صوم و روزه كه در این ماه تكلیف شرعی مسلمانان است، عبارت است از احتراز از خوردن و آشامیدن و مفطرات دیگر از طلوع صبح تا غروب.

در قرآن مجید یك بار «رمضان» و چهارده بار صوم و صیام و صائمین و صائمات... آمده است. دستور روزه در آیه 183 سوره بقره طرح شده است: «یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلكم تتقون» و این ماهی است که در آن قرآن فرو فرستاده شد: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن...» به دلیل این فضایل همواره مضمون پردازش چامه‌های بلند شاعران ایرانی از پدر شعر فارسی رودكی تا شهریار و... بوده است. از همان آغاز كه رودكی پدر شعر فارسی، بنای بلند كاخ ادب را برافراشت، مفردات روزه، رمضان، صوم و صیام در آیینه شعر فارسی انعكاس یافتند. این انعكاس در تمامی انواع شعر مدحی، اخلاقی، تعلیمی، غنایی و رثا دیده می شود.

واژه رمضـــان در لغت به معنای تابش گرما و شدت تابش خورشــید است. بعضی گفته اند: رمضـــان به معنی سنگ گرم است كه از آن پای روندگان می ســـوزد و شاید ماخوذ از «رمض» باشد كه به معنی ســوختن است و نام با مســمایی برای ماهی است که گناهـان را می ســوزاند.

در شعر شاعران دوره اول، كاربردها سطحی است و از اعلام ماه رمضان یا عید رمضان و مبارك باد گفتن آن فراتر نمی‌رود مانند:

خجسته باد مبارك قدوم ماه صیام *** بر اولیاء و احبای شهریار نام (نزاری)

به تدریج شاعران تامل را سرلوحه اشعار قرار می دهند. خاقانی شاعر تعلیمی علاوه بر آن كه در شعر خود صیام را از بهترین سكنات نفس دانسته است، به خاطر آشنایی با عقاید ترسایی و دین مسیحیت از «روزه مریم» «صوم العذرا» یاد می كند:

روزه كردم نذر چون مریم كه هم مریم صفاست *** خاطـر روح القـدس پیــــوند عیســـی زای من

نیست بر من روزه در بیــــــماری دل زان مــــرا *** روزه باطـــــل می كند اشــــك دهن آلای من

اشـــك چشـــــم در دهان افتد كه افتد افطــــار *** از آنك جز كه آب گرم چیزی نگـذرد بر نای من

در آثار سعدی شاعر اخلاق نیز توجه به روزه و شرایط آن دیده می شود. به عنوان مثال در بیان ابطال روزه با تهمت و غیبت چنین می سراید:

به طفلی درم رغـبت روزه خاســـت *** ندانستمی چپ كدام است و راسـت

یكــی عـــــابد از پارســــــایان كـوی *** همی شستن آموختم دست و روی

كه بسم الله اول به ســــنت بگــوی *** دوم نیــــــت آور سوم كف بشــــوی

پس آنگه دهن شوی و بینی سه بار *** مناخر به انگشــــت كوچــــك بخــــار

به ســــبابه دنـدان پیشــــین بمـــال *** كه نهی اســــت در روزه بعـد از زوال

وزان پس سه مشــت آب بر روی زن *** ز رســـتنگه مـــوی ســـــر تا ذقن...

و در شعر غنایی خود از مضمون روزه و ماه نو به هلال ابروی دوست اشاره کرده است:

هر كه را خاطر به روی دوست رغبت می كند *** بس پریشانی بباید بردنش چون موی دوست

دیگران را عید اگر فرداست ما را زین بهســت *** روزه داران ماه نو ببیــــنند و ما ابروی دوست

بهترین مضامین و عمیق ترین مفاهیم در كلیات شمس به چشم می خورد. شاعر شوریده مكتب عرفان با شریعت پیوند ناگسستنی دارد. از این رو با حلول ماه رمضان ماه معراج آدمی، ماه پرورش عیسای روح، ماه بریدن از نان و رسیدن به جانان به وجد درمی آید:

مــــاه رمضــــان آمـد ای یار قــــمر ســـــیما *** بر بند ســــر ســــفره بگشــــای ره بالا

ای یاوه هــر جایی، وقتســـــــت كه باز آیـی *** بنگر سوی حلوایی تا كی طلبی حلوا...

مرغت ز خور و هیضه، مانده ست درین بیضـه *** بیرون شـــو از این بیضه تا باز شود پرها

مولانا نیز روزه را مادری می داند كه كریمانه به سوی اطفال خویش آمده و نباید دامان چنین مادری را آسان از دست داد:

ســــوی اطفال بیامد به كـــرم مادر روزه *** مهل ای طفل به سستی طرف چادر روزه

بنگر روی ظریفش بخور آن شیر لطیفش *** به همان كوی وطن كن، بنشین بر در روزه

بنگر دست رضا را كه بهاریســــت خدا را *** بنگر جنت جان را شــــده پر عبـــــهر روزه

و در غزلی شیوا با ردیف «صیام» به تاثیر روزه در دل و جان می پردازد كه:

می بسازد جان و دل را بس عجایب كان صیام *** گر تو خواهی تا عجب گردی، عجایب دان صیام

گر تو را ســودای معراجســـــت بر چرخ حیات *** دانك اســــب تازی تو هســــت در میدان صیام

حافظ شاعر رند ادب فارسی نیز از بركت ماه رمضان بی بهره نبوده است و در غزلیات خود به آمدن ماه رمضان و بر چیدن جام می یا دیده شدن هلال عید و در دادن جام و قدح اشاره كرده است. همچنین انصاری گوید: «روزه جوانمردان طریقت به زبان اهل معرفت بشنو و ثمره سر انجام آن بدان، چنانكه تو تن را به روزه داری و از طعام و شراب باز داری، ایشان دل را به روزه دارند و از جمله مخلوقات باز دارند. تو از بامداد تا شبانگاه روزه داری، ایشان از اول عمر تا به آخر روزه دارند.» و آنطور که حافظ شاعر بلندآوازه ایرانی می گوید: