بخش اول :

كاركردهای ورزش در شاهنامه (1)

1-ابزار تعلیم و تربیت : همانطور كه در روزگار كنونی نیز ورزش و تربیت بدنی یكی از دروس مدارس و دبیرستانها و دانشگاهها و یكی از رشته های درسی به حساب می آید ، در آن روزگار نیز ورزش و مهارتهای ورزشی یكی از ابزار تعلیم و تربیت و از شاخههای درسی بوده است ، كودكان ، نوجوانان و نوباوگان ملزم به آموختن آن بوده اند اما اگر امروز لااقل در كشور ما درس ورزش با زنگ تفریح و ساعت وقت گذرانی مترادف شده است ، اگر در مدارس و دانشگاهها درسی به این نام هست ، فقط برای اینكه باشد ! و هدف خاصی از وجود آن در نظر نیست ، در آن روزگار ورزش ركن تعلیم و تربیت است و مهارتهای ورزشی و آموزشهای رزمی از اهم دروس بوده است چون بر این اصل كه عقل سالم در بدن سالم است اعتقاد داشتند و آن را در عمل و در برنامه های تربیتی خود در نظر می گرفته و به هنگام تعلیم و تربیت نوجوانان به كار می بستند . به همین علت حتی دروس نظری و آموزش حكمت و اخلاق و فلسفه و ... پیش شرطی به نام ورزش و تربیت بدنی داشت.

به علاوه از آنجا كه فرهنگ پهلوانی ، فرهنگ غالب در جامعه آن روز ایران است و تعلیم و تربیت از مهمترین راههای انتقال فرهنگ است ، در آن روزگاران یكی از راههای انتقال فرهنگ و به اصطلاح علمای علم اجتماع فرهنگ پذیری ، آموزشهای ورزشی و رزمی بوده است ، كه همراه با نصایح اخلاقی و آموزشی راه و رسم پهلوانی به جوانان ارائه می شده تا جوان به هنگام تعلیم و تربیت با فرهنگ حاكم بر جامعه آشنا باشد. از ابن روست كه ملاحظه می شود استادان و آموزگاران و مربیان اكثراً از طبقه ای بودند كه تجسم عینی آن فرهنگ به حساب می آمدند. طبقه ای به نام پهلوان كه بهتر از هر طبقه و گروه دیگری می توانستند فرهنگ پهلوانی را به جوانان بیاموزند . كسانی كه خود پهلوان بودند و سخن گفتنشان از پهلوانی ، شعار و تكرار و مسائل قالبی نبود و خود به چیزی كه می گفتند عمل می كردند به فرهنگی كه مروج آن بودند و آن را تبلیغ می كردند بیش از هر كسی آراسته بودند.

پس یكی از كاركردهای ورزش چنان كه از اشعار شاهنامه برمی آید ، تعلیم و تربیت بوده است . ما در فصل مربوط به مربیان درباره این كاركرد و ورزش بیشتر توضیح خواهیم داد.

2- اهداف و كاركردهای نظامی : از ورزش در راه اهداف نظامی استفاده می شده است . همانطور كه امروز نیز متناسب با شرایط تكنیكی و سلاحهای جدید و تاكتیك های نوین جنگی از ورزشهای مخصوص استفاده می شود . در آن روزگار برای آماده كردن سربازان و ورزشهایی كه در هنگامه جنگ به كار می آید تعلیم و تمرین داده می شد.

البته باید دانست در آن زمان میان رشته های ورزشی و عملیات جنگی و نظامی ارتباطی تنگاتنگ وجود داشت و آنچه را كه در آن زمان به عنوان رشته ورزشی شناخته می شد در جا و موقع خودش یك اسلحه جنگی ، یك روش مبارزه و یك مهارت رزمی به حساب می آمده است. به بیان دیگر در آن موقع یك رشته ورزشی مستقیماً یك مهارت رزمی هم به حساب می آمده مثلاً تیراندازی هم یك رشته ورزشی بوده و هم یك مهارت جنگی ، سواركاری یا كشتی یا نیزه پرانی یا شمشیر بازی و .... نیز همینطور . هر چند كه ورزش نیز مثل دویدن ، شناكردن ، مشت زدن ، كوهنوردی كردن و .... به طور غیر مستقیم در بالابردن توان رزمی جنگجویان و پهلوانان تاثیر داشته است و از آنها به هنگام تمرین عملیات جنگی و آماده كردن نیروها برای حضور در جنگ حتماً استفاده می شده است . در واقع شاید بتوان گفت رشته هایی كه به صورت ورزش درآمد ابتدا ضرورت آنها در میادین جنگ و به هنگام مخاطره افتادن ملك و میهن احساس شد و آنگاه برای بالا بردن توان رزمی و افزودن به مهارتهای جنگی در هنگام صلح ورزش (هنر) لقب داشت و به خاطر اهمیت فراگیری و تاثیر و كارآیی آنها در میادین جنگ به عنوان یكی از شاخه های مهم تعلیم و تربیت درآمد.

در اینجا ذكر یك توضیح را ضروری می دانیم : در آغاز توضیحات خود راجع به اهداف و كاركردهای نظامی ورزش از ارتباط تنگاتنگ ورزشی و رشته های ورزشی با جنگ و مهارتهای جنگی در آن روزگار سخن گفتیم : شاید این سوال پیش بیاید كه تكیه روی آن روزگار بی جهت است و امروز نیز بین ورزش و جنگ رابطه برقرار است.

ما البته این نكته را انكار نمی كنیم اما امروز با توجه به پیشرفت تكنولوژی نظامی و تنوع تسلیحات و ابداع تاكتیك های نوین و ایجاد نیروهای مختلف زمینی ، هوایی و دریایی و .... رشته های ورزشی به طور مستقیم كمتر با عملیات و مهارتهای جنگی در ارتباط است و اگر رشته هایی مثل تیراندازی یا اتومبیلرانی در ارتباط مستقیم باشد( هر چند كه با توجه به فاصله جبهه ها و .... این رشته ها نیز كمتر در جنگها كاربرد پیدا می كند و توپ و خمپاره و بمباران هوایی جای تیراندازی و ... را گرفته است ) ولی كماكان دو، كوهنوردی ، سنگ نوردی ، كشتی و .... غیر مستقیم در بالا بردن توان رزمی و مهارتهای جنگی نیروهای نظامی تاثیر دارد و آنان را در انجام و تحمل عملیات نظامی توانا می كند . همچنین با توجه به تنوع رشته های ورزشی و ایجاد و ابداع بازیها و رشته های تازه مثل فوتبال ، بسكتبال ، هندبال ، تنیس و .... نمی توان گفت ورزش با جنگ در ارتباط مستقیم است. آن چنان كه در روزگار گذشته رشته های ورزشی به طور اعم (2) با عملیات جنگی در ارتباط بوده است و همانطور كه گفته شد ضرورتهای نظامی ، رشته های ورزش را ایجاد می كرد. امروز می توان گفت بعضی از رشته های ورزشی با عملیات و مهارتهای نظامی و جنگی در ارتباط است و نه همه آنها .

برای روشن كردن بیان الكن می توان توضیح داد كه در واقع امروز هیچ رشته ورزشی بنا به ضرورت های نظامی و جنگی قدم به عرصه وجود نگذاشته است و در ابداع ورزشی بیشتر جذابیت ، هیجان و ابعاد سرگرم كننده و روانی توجه می شود تا صرفاً مفید بودن و كارایی آن در عرصه عملیات نظامی و جنگی .

3- آزمون برای دستیابی به مناصب و مقامات مهم : یكی از كاركردهای مهم ورزش كه از مطالعه شاهنامه به دست می آید موضوع نقش تعیین كننده مهارتهای ورزشی ( رزمی ) در سرنوشت مناصب و مقامها است. بدین معنی كه در موارد متفاوتی ملاحظه می شود كه برای تعیین جانشین پادشاه تقسیم ثروت و سرزمین و ... كه در آن شك و شبهه و یا ادعاهایی از سوی افراد مختلف وجود دارد ، آزمون هایی از مدعیان به عمل می آید كه این آزمایش بیش از آنكه علمی ، فرهنگی یا ... باشد ورزشی است . هر كسی بهتر هنرنمایی كند و مهارت و لیاقت بیشتری در نمایش هنرهای رزمی و ورزشی از خود بروز بدهد و در میدان مسابقه برنده باشد ، صاحب آن موضوع مورد رقابت می شود.

البته ورزش وسیله آزمون به طور كلی است ، افراد برای گذار از مرحله جوانی و كودكی به مرحله « مردمی » و « پهلوانی » باید آزمایشهای متفاوتی بدهند و امتحاناتی از آنان به عمل می آمد كه در آن مهارتهای ورزشی نقش برجسته و از اركان مهم به حساب می آمد. این نوع آزمایش در واقع برمی گردد به ادامه مسئله تعلیم و تربیت و كار كردی كه ورزش از این نظر به عهده دارد.

اما آنچه در این قسمت بیشتر منظور نظر است نقش كاركردی است كه ورزش از نظر دستیابی به مناصب و مقامات برعهده دارد. مثلاً در داستان فریدون می بینیم كه او برای تقسیم سرزمین بین سه پسرش ، فرزندانش را به آزمون فرا می خواند كه كلیه مراحل و موارد آزمون مربوط می شود به مهارتها و هنرهای ورزشی ، یا در مورد جانشینی بهرام گور به جای یزدگرد كه بهرام ناچار می شود با دو شیر درنده مبارزه كند و مردانگی و لیاقت خود را در هنر رزم با حیوانات وحشی به اثبات برساند، یا در مورد اعتراضی كه طوس در مورد جانشینی كیخسرو به كیكاووس می كند و فریبرز را بیشتر مستحق شهریاری می داند و كیكاووس مسابقه ای را ترتیب می دهد تا این دو بدون آنكه مستقیم با یكدیگر در گیر شوند با برنده شدن در مسابقه تكلیف شهریاری را معلوم كند ...

با توجه به موارد ذكر شده و موارد دیگری كه در اثبات این قضیه می توان در شاهنامه پیدا كرد می توان حتی چنین ادعا كرد كه سر سلسله و منشاء تمام ماجراها و داستانهای شاهنامه از یك مسابقه ورزشی آغاز می شود و این ادعایی بیهوده و گزاف نیست. برای اثبات صحت ادعا باید در مورد داستان فریدون و مسابقه میان سه فرزند او ایرج ، تور و سلم بیشتر توضیح داد. فریدون می خواهد سرزمین بزرگ ایران را بین فرزندانش تقسیم كند . برای این كار مسابقه ای ترتیب می دهد و ایرج در این مسابقه از دو برادر بزرگتر بهتر ظاهر می شود و برنده از میدان خارج می شود . پیروزی ایرج باعث می شود كه سرزمین بهتر و مهمتر را كه ایران است به ایرج بسپارند و دو سرزمین دیگر به تور و سلم . این مساله حسادت دو برادر دیگر به ویژه تور را برمی انگیزد و قتل ایرج با دسیسه برادران و شروع جنگهای طولانی جهت كین خواهی ایرج به دنبال آن چهره می بندد. در واقع اصل و انگیزه ماجراهای شاهنامه و درگیری عمیق میان ایران و توران و جنگها و حوادثی است كه در این رابطه رخ می دهد و ... این جنگها و درگیریها به حسادت دو برادری برمی گردد كه در یك مسابقه و آزمون به برادر كوچكتر باخته اند . بدین ترتیب ملاحظه می شود كه حتی می توان این ادعا را هم داشت كه سر سلسه داستانها و كلیه حوادث شاهنامه یك مسابقه و آزمون ورزشی است كه نتیجه این مسابقه باعث می شود تا حوادث آنطور سلسله وار تا پایان شاهنامه به دنبال هم از راه برسند.

پس یكی دیگر از كاركردهای ورزش در شاهنامه استفاده از آن جهت تعیین تكلیف افرادی است كه در مورد یك موضوع رقابت دارند. یك آزمون ورزشی و نشان دادن هنرهای مختلف ورزشی در بسیاری از موارد تكلیف سلطنت یا جهان پهلوانی یا ..... معلوم می كند . البته در شاهنامه به انواع دیگری از آزمون برمی خوریم مثل ماجرای گذشتن سیاوش از آتش برای اثبات بی گناهی و پاكی خود كه چون به موضوع تحقیق ما مربوط نمی شود از پرداختن و ذكر آنها می گذریم .

4- تفریح و سرگرمی : یكی دیگر از كاركردهای مهم و عمده ورزش در شاهنامه ، ورزش به عنوان وسیله ای برای پر كردن اوقات فراغت و از وسایل سرگرم كننده به هنگام جشنها و میهمانی ها است. در شاهنامه به موارد بسیاری برمی خوریم كه در آن ورزش در چنین نقش و كاركردی ظاهر می شود كه همانطور كه قبلاً اشاره شد، بررسی مورد به مورد كاركردهای ورزشی در شاهنامه در بخش « انواع ورزش » خواهد آمد.

عجالتاً این توضیح به نظر كافی می سد كه در غالب جشن ها و ضیافت های بزرگ كه در دربار شهر یاران یا پهلوانان برگزار می شد : در كنار موسیقی و رقص و ... ورزش و عملیات ورزشی نقش برجسته ای داشته و سهم عمده ای را در این رابطه ایفا می كرده است. البته بسته به محل برپایی جشن كه در محل سرباز و محوطه های آزاد یا در زیر سقف كاخها برگزار می شده است نوع ورزشها هم فرق می كرده است، چنانكه مثلاً در میهمانی بهرام چوبین در كاخ پادشاه هند رشته های ورزشی نظیر كشتی و .... انجام می شده و در میهمانی منوچهر به مناسبت آزمایش زال ، بساط سواركاری و تیراندازی در كنار رامشگران و خوانندگان برپا می شده است.

البته باید دانست در بعضی میهمانی ها و جشن هایی كه در شاهنامه دیده می شود ، عملیات ورزشی از دو نوع كاركرد برخوردار بوده اند : كار كرد اول همان نمایش هنرها و عملیات ورزشی و لذت بردن مدعوین و میزبانان است ( كاركرد آشكار ) كاركرد دوم كه در واقع كار كرد پنهان ورزش در اوقات جشن ها به حساب می آید یك نوع زور آزمایی و به رخ كشیدن روز و قدر و در مواردی آزمایش پهلوان خاص و فرد ویژه ای است. مثلاً همانطور كه اشاره شد در میهمانی پادشاه هند بهرام چوبین با پهلوانان هندی كشتی می گیرد ، ظاهراً هدف آشكار این بود كه عملیات ورزشی به نمایش درآید اما هدف پنهان و اصلی زورآزمایی پهلوانان ایران و هندی است همینطور است در داستان مهمانی گرسیوز در سرزمین سیاوش كه سیاوش با اكراه پیشنهاد كشتی گرفتن با قهرمانان توران را از سوی گرسیوز می پذیرد و چون سیاوش هم می داند هدف گرسیوز از پیشنهاد كشتی فقط برای لذت بردن و پر كردن سالم وقت نیست ، بلكه هدف پنهانی نیز در نظر دارد و آن به رخ كشیدن قدرت پهلوانان توران و كوچك كردن سیاوش است و اتفاقاً نتیجه این كشتی و شكست تورانی ها از سیاوش و حسادت و بغض گرسیوز نطفه مرگ غم انگیز سیاوش را می چیند . از این موارد بسیار مثال می توان آورد كه در بخش ورزش در شاهنامه یكی یكی بررسی شده است.

آنچه كه در این قسمت لازم به ذكر است ، كاركرد تفریحی ورزش است كه به هنگام تفریح و جشن و سرور ورزشی و عملیات ورزشی هم سهم عمده ای داشته است اما در ورای این كاركرد آشكار در اغلب موارد كاركردهای پنهان هم ورزش در جشن ها داشته است كه به مواردی از آنها به طور مثال و نمونه اشاره شد.

نكته دیگر اینكه ورزش بهترین وسیله برای پر كردن اوقات و سرگرم كردن پهلوانان و شهریاران بوده است و اینان در چنین مواقعی با شكار تیراندازی ، سواری و ... هم تفریح سالم می كردند و هم آمادگی رزمی و مهارتهای جنگی خود را تمرین و حفظ می كردند.

5- ورزش وسیله ای برای امرار معاش : در شاهنامه به مواردی هر چند اندك بر می خوریم كه نشان دهنده آن است كه بعضی از كسانی كه در رشته ای یا رشته ایی از مهارتهای ورزشی تخصص داشته می توانسته از تخصص ورزشی خود در جهت امرار معاش استفاده بكند اگر كار مربیان ورزش را در آن روزگار صرفاً برای امرار معاش ندانیم و اكثر مربیان را پهلوانانی بدانیم كه از لحاظ مالی و مادی در مضیقه نبودند. ولی به هر حال از نظر كارهای آموزشی و عمل و زحماتشان از طرف شهریاران بی اجر و پاسخ نمی ماند ، اما در شاهنامه به مواردی از استخدام مزدوران جنگی ، كسانی كه نه برای اعتقاد و میهم كه به خاطر كسب درآمد هنر و مهارت خود را در جنگها عرضه می كردند ، بر می خوریم یا در مورد داستان بهرام و دختران دهقان آسیابان می بینیم كه پدر دختران رسماً یك شكارچی حرفه ای است كه از راه شكار درآمد و خانواده خود را اداره می كند.

به این ترتیب می توان گفت ورزش و مهارتهای ورزشی علاوه بر آنكه وسیله ای برای پر كردن اوقات فراغت و آموزش نیروهای جنگی بوده است می توانسته به عنوان ابراز كسب درآمد و امرار معاش هم كارایی داشته باشد.

البته امروز هم ورزش به صورت حرفه و به عنوان « ورزش حرفه ای » یاProfessionalism Sport در اكثر كشورهای جهان به صورت رسمی و غیر رسمی وجود دارد و بسیاری از افراد از راه مهارتهای ورزشی خود و حضور در مسابقات و استخدام در تیم ها و سازمان های ورزشی هستند . البته بین این دو نوع حرفه ای گری ورزشی تفاوتهای بسیاری از لحاظ ماهیت و شكل كار هست كه باز كردن و پرداختن به آن از حوصله و موضوع این بحث خارج است. كوتاه سخن آنكه در گذشته هیچیك از پهلوانان و قهرمانان به صرف كسب درآمد و امرا معاش راه پی پهلوان شدن را در پیش نمی گرفتند و آنچه انگیزه اصلی آنان را در این راه تشكیل می داد ، راه یافتن و قرار گرفتن در جرگه طبقه ای بود با كاركردهای بزرگ و اهداف مقدس طبقه ای كه مومن بر آئین ایزدی بود و خادم خلق ، در صحنه اجتماع و در میادین نبرد و این یك اصل بوده و ورزشكاران حرفه ای و جنگجویان مزدور ، استثناء اما امروز درست بر عكس ، آنچه فراوان است و اصل است و قاعده ، ورزش پولكی و ورزشكاران پولكی هستند و آنچه یافت نمی شود پهلوانانی كه برای نفس و اصل ورزش و خدمت به جامعه و مردم به دنبال ورزش و سینه ستبر كردن و بازو قوی ساختن می روند ، بگذریم ... !

نتیجه :

با بررسی و مطالعه كاركردهای ورزش در شاهنامه ضمن آنكه در اثبات وجود ورزش در شاهنامه شكی باقی نمی ماند به اهمیت و ضرورت و گستردگی این امر نیز پی برده می شود .

در واقع با مطالعه این مبحث می توان به صراحت ادعا كرد كه ورزش در روزگاران گذشته حتماً وجود داشته و با كاركردهای مهمی كه از لحاظ تربیتی ، اقتصادی ، اجتماعی ، نظامی و ... داشته است از اهمیت بسزا و تاثیر بسیار مهمی برخوردار بوده است .