تبیان، دستیار زندگی
مقدمه پیشینه گیاه خشخاش در دنیای باستان پیشینه مصرف تریاك در ایران مقدمه امروزه مواد مخدر و اعتیاد مشكل تمام كشورها اعم از پیشرفته ، توسعه یافته و عقب مانده است. سالانه بودجه های كلان و یا مبالغ هنگفتی  از سوی دولت ها ص...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

كشت خشخاش ، برداشت مرگ و تباهی

مقدمه

پیشینه گیاه خشخاش در دنیای باستان

پیشینه مصرف تریاك در ایران

مقدمه

امروزه مواد مخدر و اعتیاد مشكل تمام كشورها اعم از پیشرفته ، توسعه یافته و عقب مانده است. سالانه بودجه های كلان و یا مبالغ هنگفتی  از سوی دولت ها صرف مبارزه با مواد مخدر شده و یا از سوی سازمان ملل متحد به كشورهایی كه در این مبارزه پیشگام هستند ، اعطا می شود. سالیان متمادی است كه اعتیاد در صدر آسیب های اجتماعی در جوامع به ویژه توسعه نیافته قرار دارد و جوانان بسیاری را در دام مرگبار خویش گرفتارمی آورد، كانون بسیاری از خانواده ها رامتلاشی می سازد و فردای جوانان مبتلا به این بلای سیاه را تباه می كند. این دام مرگبار در كشورهای توسعه نیافته تلفات و خسارات بیشتری بر جای می نهد چرا كه سطح نازل رفاه، آگاهی، تحصیلات و فقدان  موقعیت های مناسب اجتماعی راه را برای اعتیاد جوانان در این كشورها هموار می سازد.  برای مبارزه با چنین عفریت سیاهی باید آن را شناخت ،مواد مخدر چیست ؟ مصرف آن از چه هنگام در زندگی بشر آغاز شده است و یا ماده اولیه آن ، تریاك از چه زمان برای انسان شناخته شده است؟ در تعریف مواد مخدر می توان گفت كه:" كلیه داروهایی كه مصرف آنها باعث خوگیری و اعتیاد گردد، اعم از اینكه سستی زا، شورانگیز، وهم آور یا مسكن و خواب آور باشند از نظر فرهنگ عامه مخدر محسوب می شوند. در حالی كه بسیاری از آنها نه تنها مخدر نیستند... بلكه باعث تغییرات دیگری در مصرف كنندگان می گردند كه در بعضی موارد اثرات متضادی به ظهور می رسانند (1)مواد مخدر علاوه بر خوگیری و اعتیاد تغییرات جسمانی، روانی و رفتاری گسترده ای در انسان ایجاد می كند و از جهات گوناگون و از نظر علوم مختلف قابل بررسی است ؛ به عنوان مثال از منظر روانشناسی ، وابستگی روانی و جسمانی ایجاد می كند ؛ از منظر جامعه شناسی ، تغییرات غیرقابل پذیریش از سوی جامعه در فرد ایجاد می كند ؛ و از نظر علوم سیاسی، فرد را نسبت به مسایل سیاسی كشور و آینده آن بی تفاوت می كند.

پیشینه گیاه خشخاش در دنیای باستانحال جای این پرسش است كه از چه زمانی استعمال مواد مخدر آغاز شده است ؟   به طور كل بیشتر مواد مخدر موجود از تریاك به دست می آید كه آن نیز محصول گیاه خشخاش است. پس می توان عمر كشت خشخاش را با عمر شناسایی تریاك و مواد مخدر توسط انسان برابر دانست " این گیاه دارای تاریخچه مبهمی است. گروهی از از محققین كشاورزی معتقدند كه این گیاه به طور طبیعی تكامل یافته است. بعضی را عقیده بر این است كه انسان با انتخاب و پرورش نوع خوب آن باعث تكامل این گیاه به صورت امروزی آن شده است عده ایی نیز بر این باور دارند كه تغییر شرایط آب و هوا در ارتفاعاتی كه این گیاه می روید باعث تكامل آن شده است. امروز این عقیده بیشتر مورد توجه می باشد".(2) گیاه خشخاش كه هم اینك به فراوانی و گستردگی در كشور همسایه، افغانستان و یا  چنانكه در خبرها می خوانیم و می شنویم كه به صورت غیر قانونی در كرمانشاه و بم (و شاید مناطق دور از نظارت در كشورمان) كشت می شود، گیاهی است كه عمر آن  هم پایه با  تمدن بشری است. و جز معدود تمدن های كهن نظیر ایران و چین در بقیه تمدن های باستانی با نشانه هایی از این گیاه روبرو می شویم. ولی كدام تمدن و در چه زمانی به این گیاه و خواص آن دست یافتند برای ما مشخص نیست "مهم آن است كه بشر ما قبل تاریخ با این گیاه آشنایی داشته است. گیاه شناس قرن نوزدهم جورج واتز عقیده داشت كه انسان تدریجاً به خواص این گیاه پی برده است. او حدس می زند كه انسان های قدیم پیش از مصرف این گیاه ... و قبل از پی بردن به خواص دارویی آن بی گمان از زیبایی گل آن لذت می برده اند"(3)

ولی باید تاریخ تریاك را به عنوان دارو و مسكن از تاریخ تریاك و مواد مخدر جدا دانست. در دنیای باستان همانند امروزه از تریاك به عنوان دارو استفاده می كردند چنانكه امروزه بیست و چند داروی مسكن از مشتقات تریاك تولید و در داروخانه ها عرضه می شود. "احتمالاً تریاك نخستین دارویی بوده كه انسان آن را كشف كرده است و چون یافتن آن در طبیعت به سادگی ممكن است بی گمان پیش از دست یافتن به الكل كه تهیه آن احتیاج به آگاهی از عملكرد تخمیر دارد، به تریاك دست یافته بوده است"(4)چنان كه می نماید " در دنیای قدیم از مصرف نادرست و بی رویه تریاك خبری نیست و به كار بردن آن تا قرن 12 میلادی جز برای معالجه بعضی بیماری ها و تسكین درد معمول نمی باشد"(5) نمونه هایی بر این مدعا:

- در پزشكی مصر باستان " تریاك در 700 روش درمانی توصیه شده است. یك بخش از نوشته های اخیر به نسخه هایی برای آرام كردن كودكان بد خلق تخصیص داده شده است."(6)( شیوه ایی كه هم اینك در بعضی از روستاهای ایران برای آرام كردن كودكان ونوزادان نا آرام از آن استفاده می شود )

- در تمدن باستانی آشور: در اسناد طبی آشوری ها از 115 تركیبات دارویی گیاهی، چهل و دو نوع مربوط  به تركیبات تریاك بوده است.

- پزشكان یونان باستان به خواص آرام بخش و خواب آور تریاك اشاره كرده اند " ولی هیچ یك درباره تأثیر این دارو بر مغز چیزی ننوشته اند. ولی دیاگورس فیلسوف شهر ملوس (یونان باستان) از خطرات و دام های نامرئی این ماده كاملاً آگاه بوده است. او در سه قرن (قبل از میلاد) توصیه می كند: بهتر است انسان درد را تحمل كند تا اینكه معتاد به تریاك شود"(7)

- خشخاش در امپراطوری روم نیز شناخته شده بود و چنان مقدس شمرده می شد كه طرح آن بر یك روی سكه امپراتوری روم حك شده بود" رومی ها نه تنها تریاك را مسكن دردها و یك داروی مذهبی می پنداشتند بلكه آن را یك زهر سهل الوصل نیز می دانستند كه بهترین دارو برای خودكشی بدون درد بوده است."(8)

- اعراب نیز تریاك را از دوران مصریان به عنوان مسكن دردها می شناختند و " آنها بودند كه نخستین بار تولید و تجارت تریاك را به شكل یك صنعت بزرگ سامان دادند"(9)

نویسنده كتاب " تاریخ تریاك " ( مارتین بوت ) سعی دارد اعراب و مسلمانان را نخستین كسانی معرفی كند كه به تجارت تریاك دست یافتند ولی باید در نظر داشت كه مسلمانان زمانی به این كار مبادرت ورزیدند كه تنها مورد استفاده این ماده مصارف دارویی و پزشكی آن بوده است و نه مصارف غیر پزشكی و اعتیاد آور آن. چرا كه " تاریخ اعتیاد به معنای امروزی آن فراتر از دو سه قرن اخیر نمی رود" (10)

و امااولین آثار و نشانه های گیاه خشخاش كجا و مربوط به چه زمانی است؟ " باقی مانده هایی از كشت خشخاش مانند دانه ها و كپسول هایی كه از چهار هزار(سال) قبل از میلاد در دهكده های سویس به دست آمده و بررسی گیاه شناسان بر روی این نمونه ها نشان می دهد كه انسان آن را پرورش داده است"(11)و این قدیمی ترین نمونه گیاه خشخاش است. ولی اولین نمونه تریاك "از مقبره چا (CHA) در مصر به دست آمده است كه تاریخ آن به 15 قرن قبل از میلاد می رسد"(12)

بررسی تمدن های باستانی نشان می دهد كه در حدود 3400 سال قبل از میلاد مردم نواحی سواحل دجله و فرات (تمدن سومری) در زمین های پست بین النهرین خشخاش را پرورش می دادند و علاوه بر این تریاك را نیز می شناختند." سومری ها كه نخستین كشاورزان تاریخ بشر بودند و نیز اولین تمدن دنیا را تشكیل دادند در خط علامتی خود  "هال" و "جل" را برای خشخاش به كار می بردند كه معنی آن گیاه خوشحال بوده است"(13)

و اطلاعات مربوط به خشخاش و تریاك تا پایان هزاره دوم قبل از میلاد از تمدن سومری به تمام تمدن های آن روز دنیا انتقال یافته بوده است. از اروپا ، خاورمیانه تا شمال افریقا؛ تنها می توان از دو تمدن دنیای باستان نام برد كه با تریاك آشنایی نداشتند" مردمان چین باستان با تریاك آشنایی نداشتند و برای اولین بار تریاك از هند به دربار خاقان چین فرستاده شد و خشخاش به عنوان تزئین در باغها كاشته می شد"(14) ایرانیان باستان نیز با تریاك و گیاه خشخاش آشنایی نداشتند " زیرا در اوستا ذكری از افیون و تریاك در بین نیست"(15)

پیشینه مصرف تریاك در ایرانبهتر آن است كه تاریخ تریاك را در جهان وانهاده و به تاریخ این ماده مخدر و یا به عبارت بهتر سرسلسله مواد مخدر ( تریاك) در ایران بپردازیم. اكثر مؤلفین رواج تریاك در ایران به عنوان ماده مخدر را، پس از شكست ساسانیان می دانند ولی " حتی بعد از ظهور اسلام و تا قرون بعد از آن هم هرگز ایرانیان دچار مشكلات ناشی از مصرف تریاك یا حشیش نشدند"(16) اولین اشاره به مصرف تریاك در تاریخ ایران " موضوع تریاك خوری سلطان مسعود غزنوی به هنگام عزیمت برای نبرد با طغرل سلجوقی ... است"(17) در دنیای باستان از تریاك به عنوان گیاهی مقدس و جهت درمان استفاده می كردند ولی در ایران پس از اسلام مصرف كنندگان این ماده تصور می كردند كه استعمال آن  باعث شجاعت در صحنه نبرد می شود. پس از این زمان به طور آشكار در زمان صفویان با مسئله مواد مخدر و اعتیاد روبرو هستیم. یكی از شاهان این سلسله خود معتاد به افیون است (شاه اسماعیل دوم) و دو تن دیگر از این شاهان با شدت با تولید و فروش تریاك مبارزه می كنند (شاه طهماسب و شاه عباس) . " نمی توان گفت كه مصرف مواد مخدر مثل تریاك و حشیش از این دوران شروع شد ولی مداركی در دست است كه اشاعه اعتیاد در این دوره به خاطر امنیت و رفاهی كه پیدا شده بود بیشتر از ادوار گذشته است" روایتگری از شیوه مصرف مواد مخدر و میزان آن در این زمان گزارش می دهد: " سفیر انگلیس در دربار شاه صفی جانشین شاه عباس می نویسد: استعمال افیون یا تریاك خیلی متداول است از آن حب هایی به بزرگی نخود می سازند و روزی تا سه عدد می خورند" این شیوه مصرف تا پایان صفویه و دوره زندیه نیز ادامه یافته است. ولی " اعتیاد به مفهوم امروزی تریاك كشیدن از روش های شناخته شده از زمان قاجاریه است"  به طوری كه تولید و مصرف این ماده افیونی در دروه ناصرالدین شاه به اوج خود می رسد. ولی گسترش مصرف مواد مخدر را در این دوره باید معلول شرایط سیاسی ایران آن زمان دانست. هندوستان مستعمره زرخیز انگلستان در آن دوره خود یكی از تولید كنندگان عمده تریاك بود. ایران و افغانستان كلید این مستعمره به حساب می آمدند و علاوه بر اینها بعد از قرون وسطی تریاك در كشورهای اروپایی به ویژه انگلستان به عنوان شفای همه دردها شناخته می شد و بسیار مورد توجه پزشكان و داروسازان بود.انگلستان برای حفظ مستعمره زرخیز خویش تریاك را " داروی خود خدا" معرفی كرده و تجربه موفق خود در هندوستان را در كشورهای همسایه آن به اجرا درآورد. " مهمترین نقطه اتكای این سیاست اشاعه مواد مخدر در ایران بود... هر كجا كه خشخاش به عمل آید مسلماً گروه زیادی از مردم اعم از كشاورز و كارگر و سایرین به اعتیاد روی خواهند آورد و این موضوع روح مقاومت و بیگانه ستیزی را از بین خواهد برد" و در نتیجه  تبلیغات دولت انگلیس در ایران عملاً از 1870 تجارت تریاك بین این دو كشور آغاز شد. نفوذ دولت انگلیس و اتباع آن كشور در مسئله تریاك در ایران چنان است كه یك انگلیسی در اوایل قرن حاضر خورشیدی بنیانگذار "مؤسسه انحصار دولتی تریاك"  در ایران شد كه طبق این قانون " كلیه معاملات ، نگاهداری ، انبار كردن ، تیاری  ، حمل و صدور تریاك ، شیره و چونه اعم از مصرف داخلی و خارجی منحصر به دولت شد". و با این قانون و برای حفظ درآمد دولت از این محل تعداد معتادین به تریاك در كشور رو به فزونی نهاد.

و ایران یكی از بزرگترین تولید كنندگان و مصرف كنندگان تریاك شد. به طوری كه بیشترین محصول صادراتی ایران پس از نفت در آن سالها تریاك بود. رواج تریاك و گسترش استعمال مواد مخدر همانند دیگر آسیب های اجتماعی ارمغان غرب استعمارگر در ایران است. در گذشته های دور شیره خشخاش التیام بخش دردهای آدمی بود و انسان عهد باستان با تمام كم دانشی خود ، بر آسیب های اعتیاد آور آن فائق آمده و از نزدیك شدن به مرزهای آن نیز خودداری می ورزید، ولی هم اینك این ماده یكی از دردهای آدمی شده و انسان امروز كه از كهكشان تا هسته اتم را در سیطره خود دارد با تمام توانایی و دانش خویش در این ورطه غلطیده و هر دم فروتر می رود. مواد مخدر هم اینك نیاز انسان بی فرداست. انسانی كه بی امید و بی انگیزه زندگی را به سر می برد و عمر یكسره خالی و تهی خود را با خیالات و اوهام ناشی از تریاك پر می كند. هم اینك چنگال وحشی مواد مخدر بر حلقوم بسیاری از خانواده ها چنگ افكنده و دانش بشری از باز كردن این چنگ فشرده عاجز است. شیره این گیاه ، زندگی سراسر آباد جوانی را به دشتی آفت زده و خشك بدل می سازد و در سایه كپسول نفرت بارش امیدها ، به یأس و زندگی ، به مرگ بدل می شود. راه درمان این بیماری جزء آگاهی ، بینایی و دانش نیست ؛ در برابر هجوم روزافزون آن خود و  فرزندانمان را به این هر سه مسلح سازیم.

پی نوشتها:

1. شهیدی محمدحسن ، مواد مخدر امنیت اجتماعی و راه سوم  ، اطلاعات 1375- ص 11

2. بوت. مارتین- تاریخ تریاك – صفی علی شاه 1380 ص 9

3. همان ص 20

4. همان ص 25

5. شهیدی ص 21

6. بوت ص 26

7. همان ص 27

8. همان ص 31

9. همان ص 32

10. شهیدی ص 2 و 21

11. بوت ص 25

12. همان ص 26

13. همان ص 25

14. شهیدی ص 21

15 همان ص 23

16 و 17 . همان ص 24