جایگاه شرح لمعه
فواید جانبی
| غرض اصلی از تحصیل این کتاب آشنایی با استدلالهای مسائل فقهینیست. شارح لمعه در موارد زیادی به دلیل حکم شرعی توجّه نداشته و در مواردی هم که دلیل را ذکر میکند، با سرعت و به اشاره از آن عبور مینماید (مثلاً للاصل، للروایه، لاطلاق الخبر و.. . ) |
این سبک، برای کتابی مثل لمعه که حلقه اوّل از سلسلة بلند فقه به شمار میرود و طبعاً باید جامع و مختصر باشد، مطلوب است و البتّه همین اشارههای کوتاه، زمینه ورود طلبه به ساحتِ استدلالهای فقهی (استدلال به آیات قرآن، روایات، عقل و اصول علمیه) را هموار میکند و تمرین سَبُکی برای آیندة طلبه محسوب میشود.
می‌توان گفت که در این کتاب، اهداف آموزشی تفکیک شده و هدف اصلی که آشنایی با کلیت علم فقه و زبان اصطلاحی آن بوده، به‌خوبی دنبال شده و اهداف جانبی مانند آشنایی با متد استدلال فقهی، تنها در حاشیه، مورد توجّه قرار گرفته است.
دقّت در روش تحقیق متن لمعه توسط شهید ثانی بسیار آموزنده است و چون در فرصت زمانی طولانی موارد زیادی از انواع فعّالیتهای تحقیقی شهید به صورت مکرر مشاهده میشود، مزایای کار او برای طلبه ملکه میشود. از جملة این فعالیتها دقت نظر در تجزیه و ترکیب عبارات و معانی دقیق واژهها و نیز مقایسة عبارات متن کتاب با سایر آثار مؤلّف است. شهید ثانی از این مقایسه دو بهرة اساسی را دنبال کرده است: یکی، تفسیر عبارات متن بر اساس نظر مصنف در سایر کتب. دوّم، کشف موارد فراموش شده یا متهافت و اشکال بر مصنف. این شیوهها که به صورت عادت و ملکه در میآید، توان طلبه را در تحقیق متون بسیار بالا میبرد. به همین جهت است که دقت نظر طلّاب فاضل در فهم آیات و روایات، قوانین و حتّی متون اندیشمندان غربی تحسینبرانگیز است.
آشنایی با قلم فقیهان گذشته ـ هر چند مورد رضایت کامل نباشد ـ برای طلبه موضوعیت دارد. به یقین، هر پژوهش فقهی جدید علاوه بر استناد به منابع دین (کتاب و سنّت) باید بر دوش تلاش و تجربة عالمان گذشته سوار باشد و دستاورد ارزشمند دقّت و فکر و نبوغ آنان را به‌خوبی جذب کرده باشد، آنگاه یک قدم پیشتر یا بالاتر، ظاهر شود. به این منظور، مراجعه به آثار آن بزرگان یک ضرورت است. تحصیل یک متن فقهی قدیمی، ما را به این قلمها و قدمها نزدیکتر میکند و ارتباط با پیشینة علم را در آیندة علمی ما امکانپذیر میسازد.
طلبه در حاشیه تحصیل کتاب لمعه، اندکی با تاریخ فقه شخصیتهای مطرح و مؤثر در پیشرفت این علم، کتب فقهی معتبر، اختلافنظرهای اساسی و تاریخ پارهای از رخدادهای مهم در صحنه علم فقه، آشنا میشود.
به صورت خلاصه این ویژگی‌ها را می‌توان این گونه بیان کرد.
1. ویژگیهای عمده الف) آشنایی با ساختار دانش فقه ـ توان فقهی ب) آشنایی با جغرافیا و پیکرة علم فقه (گزارهها ـ ابواب ـ جایگاه‌ها) ج) آشنایی با زبان، اصطلاحات و مفاهیم فقهی د) آشنایی مقدماتی با روح فقه و سلیقة حاکم بر تشریع 2. فواید جانبی الف) آشنایی ابتدایی با استدلال فقهی ب) آشنایی با زبان و سبک بیان فقهای گذشته ج) آشنایی مختصر با تاریخ فقه (فقها ـ کتب ـ مباحث) د) آشنایی با آراء و نظریات مهم، اقوال مشهور فقهای شیعه |
جایگزینها
برخی برای رسیدن به این اهداف، کتاب «تحریر الوسیله» امام خمینی (ره) یا «عروه الوثقی» سید محمد کاظم طباطبایی یزدی را پیشنهاد میکنند. روشن است که پرداختن به فروعات جزئی فراوان در این دو کتاب، تصویر ساختار کلی ابواب را تحت الشعاع قرار داده است. علاوه بر آن، این کتابها مشتمل بر همة ابواب فقه نیستند.
گروهی دیگر، معتقدند برای رسیدن به این اهداف، کتاب «شرایع الاسلام» محقق حلی، به جهت تنظیم بهتر، اختصار بیشتر، مقبولیت تاریخی و شروح فراوان، مناسبتر است. عدهای هم کتاب «مسالک الافهام» شهید ثانی، «فقه الامام جعفر الصادق (ع) » محمد جواد معنیه، یا «الفقه الاستدلالی» محقق ایروانی را پیشنهاد میکنند.
اما همین قدر معلوم است که تفاوت این متون با یکدیگر و با لمعه آن قدر نیست که دغدغة خاطری برانگیزد و موجب احساس خسارت یا ندامت گردد.
افزون بر این از نگاه طلبه، امکاناتی که اینک برای تحصیل لمعه وجود دارد ـ استاد مسلط، همبحث فراوان، کلاسهای رسمی، شرح، نوار، ترجمه و.. . و نیز رسمیت برنامه در حوزه و آمادگی برای امتحان ـ امتیازاتی هستند که این کتاب نسبت به سایر متون دارد و تا روزی که مدیریت حوزه، تغییری در برنامه ایجاد نکرده، این امتیازات باقی خواهد ماند. «تا برنامه تغییر نکرده است، همین برنامهای که وجود دارد، باید با جدیت دنبال بشود. »(2)
شیوة تحصیل
با این مقدمات، بهراحتی می‌توان نتیجه گرفت که کتاب لمعه باید از ابتدا تا انتها به‌خوبی خوانده شود. البته. «خوب خواندن» در شرایط مختلف تفاوت دارد؛ پارهای از ابواب ـ خصوصاً در ابتدای کار تا آشنایی با عبارت و سبک بیان کتاب باید با تأنی و حوصلة بیشتر تحصیل شود و در مورد پارهای از ابواب می‌توان در ایام تعطیل با شرح، نوار یا استاد خصوصی و با سرعت بیشتری پیش رفت. آنچه مهم است، باقی ماندن اصطلاحات فقهی و نیز استخوانبندی اصلی مباحث در ذهن است که با خلاصهنویسی و مرور حاصل خواهد شد.
شایسته است ضمن تحصیل کتاب لمعه، دست کم در برخی موارد به متن روایات کتاب «وسایل الشیعه» مراجعه شود تا اندک اندک فضای منابع فقه بر طلبه روشنتر شود. برای حل عبارات مشکل «شرح لمعه» هم استفاده از کتاب «مسالک الافهام» شهیدثانی، مفید است.
همچنین، مراجعه به سایر کتبی که از آنها در شرح لمعه نامی به میان آمده ـ مانند تذکره، دروس، ذکری، قواعد و.. . ـ به صورت موردی و از باب تنوع بسیار مفید است؛ زیرا، علاوه بر آشنایی با عبارت سایر فقیهان و سبک نگارش آنها، اطلاعات کتابشناسی طلبه به مرور افزایش مییابد.
در حاشیة تحصیل
در کنار تحصیل لمعه فعالیتهای جانبی مفیدی از این دست می‌توان انجام داد:
1. جمع‌آوری استدلالهای فقهی؛ عنوانگذاری و دستهبندی آنها؛ تهیة مجموعهای کامل از انواع استدلالهای فقهی و نیز مثالهایی زنده برای قواعد اصولی. 2. جمع‌آوری اصطلاحات فقهی هر یک از ابواب؛ تنظیم الفبایی آنها؛ تهیة یک فرهنگ مفاهیم فقهی و دست کم علامتگذاری یا رنگآمیزی اصطلاحات در کتاب. 3. تصحیح و ویرایش کامل متن. 4. خلاصة نموداری مباحث و تسهیل فهم آن. 5. دقت در روش تحقیق شارح؛ جمع‌آوری همة فعالیتهایی که شهید ثانی در شرح کتاب انجام داده است؛ نگارش مقالهای توصیفی یا گزارشی انتقادی در این موضوع و ارزیابی شخصیت علمی شارح. 6. جمع‌آوری آیات مرتبط با هر باب. 7. مقایسة آرای شهید با فتاوای برخی از فقهای معاصر و.. . . |
این فعالیتها علاوه بر ارزش ذاتی، قابلیت ارائه و بهرهای که برای دیگران دارد، نشاط علمی ما را حین تحصیل بیشتر میکند.
منبع حوزه نت
--------------------------------------------------------------------------------
(1) مسئله ربا به ضمیمة بیمه، ص323.
(2) آیه الله خامنه‌ای در دیدار با حوزویان.
