مهم ترین مکاتب و دوره های فقهی شیعه

مهم ترین مكاتب فقه شیعه، به ترتیب زمانی از این قرار است:

1. مكتب مدینه منوّره: این مكتب از ابتدا تا اواسط قرن دوم هجری (حیات امام صادق(علیه السلام)) ادامه داشت.

2. مكتب كوفه: این مكتب از اواسط قرن دوم تا ربع اول قرن چهارم هجری (غیبت كبرا) ادامه داشت.

3. مكتب قم و ری: از ربع اول قرن چهارم هجری تا نیمه اول قرن پنجم (زمان مرحوم سیدمرتضی و مرحوم شیخ طوسی) ادامه یافت.

4. مكتب بغداد: این مكتب از نیمه اول قرن پنجم تا زمان سقوط بغداد به دست هولاكوخان ادامه داشت.

5. مكتب حلّه: پس از سقوط بغداد و برچیده شدن بساط علم و دانش از این سرزمین، علم و دانش در سرزمین حلّه رشد و نمو یافت و تازمان حیات مرحوم شهیداوّل ومرحوم شهیدثانی ادامه یافت.

6. مكتب جبل عامل

7. مكتب اصفهان

8. مكتب بحرین

9. مكتب كربلا

10. مكتب نجف اشرف

11. مكتب قم (عصر حاضر)

دوره های تاریخ فقه شیعه

دوره اول. _{^{مكتب مدینه منوّره (عصر صحابه و تابعان):}}

این د وره از زمان تشكیل جامعه اسلامی در مدینه شروع شده و تا زمان امام صادق(علیه السلام)ادامه پیدا كرد. مدینه پایگاه وحی و محل نزول پیام های آسمانی است. طبیعی است در چنین مكانی، اولین مكتب فقه اسلامی شكل گیرد و در این سرزمین، فقهای شیعه، اعم از صحابه و تابعان جمع گشتند. این عده پس از امام امیرالمؤمنین، حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین(علیهم السلام)عبارتند از: ابن عباس، سلمان فارسی، ابوذر غفاری و ابورافع ابراهیم. تعداد صحابه شیعه كم بود، ولی در میان تابعان عده زیادی از شیعیان وجود داشتند كه سنّت نبوی را حفظ كرده و آن را به نسل های آینده انتقال دادند. معلوم نیست به چه علت عمربن خطاب، از تدوین «سنت نبوی» یا سخنان پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)جلوگیری نمود. این ممنوعیت تا زمان خلافت عمربن عبدالعزیز ادامه پیدا كرد و در این مدت سخنان پیامبر اسلام در سینه های مردم حبس شده بود و تنها در برخی موارد، سخنان گهربار آن حضرت میان مردم گفتوگو می شد. با این حال، عده ای از فقهای شیعه، برخی مجموعه های حدیثی را گردآوری كردند. حضرت امیرالمؤمین(علیه السلام) اولین كسی بود كه در زمینه فقه و حدیث كتابی را تصنیف كرد كه البته عمربن خطاب با او مخالفت می كرد. سیوطی می نویسد: در مورد نوشتن علم و دانش بین صحابه و تابعین اختلاف زیادی وجود داشت. عده ای از آن رویگردان بودند و عده ای دیگر آن را جایز شمرده و به جمع آوری احادیث و علوم اقدام نمودند; مانند علی(علیه السلام) و فرزندش حسن(علیه السلام). امام امیرالمؤمنین كتابی به نام جامعه گردآوری كرد كه آن با املاء پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و خط امیرالمؤمنین(علیه السلام) است. اندازه (اوراق) آن هفتاد ذراع است و نام جامعه در روایات متعدد از معصومان(علیهم السلام) ذكر شده است. بنا به نقل ابن شهر آشوب، سلمان فارسی كتابی در زمینه حدیث تدوین كرد. علی بن ابی رافع بنده آزاد شده پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و از خواص امیرالمؤمنین(علیه السلام)بود. نجاشی درباره او می گوید: او از شیعیان برگزیده و از دوستان امیرالمؤمنین(علیه السلام)و از كاتبان آن حضرت بود. او احادیث فراوانی جمع آوری كرد و كتابی در فقه مانند وضو، نماز و سایر ابواب فقه تدوین كرد. بنابراین، فقهای شیعه و در رأس آنان ائمه(علیهم السلام)یك حركت فكری را به وجود آوردند كه مركز آن در شهر مدینه بود و در زمان امام صادق(علیه السلام)این حركت فكری و فرهنگی به اوج خود رسید. در خانه آن حضرت، حلقه های درس تشكیل می شد و عده زیادی از رجال علم و حدیث، از طبقات و گروه های مختلف در آن شركت داشتند و عده ای از بزرگان و رؤسای مذاهب از او نقل حدیث می كردند، مانند یحیی بن سعید، ابن جریح، مالك، سفیان و ابوحنیفه.

ویژگی های مهم این دوره از این قرار است:

1. كمی تدوین كتب حدیثی و ترس از گردآوری آن، مگر آن چیزی كه امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) و عده كمی از شیعیان تدوین نموده اند.

2 .در این دوره، اختلاف آشكار و قابل توجهی بین فقه شیعه و فقه سنی مشاهده نمی شود. برای مثال، اختلاف میان فقها در زمینه قیاس، استحسان، رأی، اجتهاد، نماز، وضو و حج وجود ندارد. این اختلاف ها در دوره های بعد به وجود آمدند.

3. در مسائلی كه هیچ نص یا دلیل شرعی وجود نداشته باشد، و یا در مواردی كه احادیث فقهی با یكدیگر متعارض است، هیچ مقیاس و روشی برای اجتهاد و فتوا اتخاذ نشده است.

دوره دوم. مكتب كوفه:

در اواخر عمر شریف امام صادق(علیه السلام)، مكتب فقه شیعی از مدینه به كوفه منتقل شد و بدینوسیله، حیات فقهی جدیدی در كوفه شكل گرفت. كوفه در آن زمان مركز علم و تجارت بود و عده زیادی از صحابه، تابعان و فقها به این شهر مهم مهاجرت كردند و مدرسه فقه شیعی در این شهر یكی از مراكز مهم جهان اسلام به شمار می رفت. براقی در كتاب تاریخ الكوفة می نویسد: 148 نفر از صحابی پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) به این شهر مهاجرت كرده و در آنجا ساكن شدند و عدد تابعان و فقها كه به این شهر منتقل شدند به هزاران تن می رسد.

در این ایام بود كه امام صادق(علیه السلام) در زمان حكومت سفاح به این شهر عزیمت فرمود و برای چند سال در آنجا ساكن شد. در این زمان دوران حكومت امویان به پایان رسیده بود و حكومت عباسی شكل می گرفت. تعارض این دو حكومت با یكدیگر، فرصت خوبی برای امام صادق(علیه السلام) فراهم ساخت تا به دور از مزاحمت های حكومت، به نشر مذهب و فقه شیعه بپردازد. حسن وشاء می گوید: من مسجد كوفه را از نزدیك دیدم كه حدود نهصد شیخ در آن می گفتند: «حَدَّثنی جعفر بن محمد(علیه السلام) ». یكی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) ابان بن تغلب است كه حدود سی هزار حدیث از آن حضرت نقل كرده است و دیگری محمدبن مسلم است كه از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام)چهل هزار حدیث نقل كرده است. حافظ ابوعباس كوفی (م 333 ق) كتابی درباره رجال تألیف كرده است كه در آن نام چهارهزار راوی بیان شده است كه همگی از امام صادق(علیه السلام)نقل روایت می كردند. همه این فعالیت های علمی بر محور امام صادق(علیه السلام) بود. از این رو، منصور دوانیقی كه از اقبال فقها و مردم بیمناك بود، امام صادق(علیه السلام) را به بغداد فرا خواند.

اهم ویژگی های این دوره:

1. به عكس دوره اول، كه تدوین و نوشتن حدیث ممنوع بود، در این دوره به این امر اهمیت خاصی مبذول شد. به نظر می رسد كه آغاز نوشتار و تدوین حدیث به زمان امام باقر(علیه السلام)می رسد و در زمان امام صادق(علیه السلام) به اوج خود رسید. علاوه بر اینكه، امام صادق(علیه السلام) شدیداً اصحاب خویش را به ضبط و نوشتن احادیث ترغیب می فرمود. ابوبصیر می گوید: «قال ابوعبداللّه الصادق(علیه السلام): "اُكتُبوا فَاِنَّكُم لا تحفظون اِلاّ بِالِكتابَةِ"»;امام صادق(علیه السلام)فرمودند: (احادیث و علوم را) بنویسید. همانا شما نمی توانید علوم را حفظ كنید، مگر از طریق نگارش و كتابت آن.

2. در این دوره مسائل جدید و مستحدثه فراوانی به وجود آمدند كه از قرآن كریم برای آن جوابی نمی یافتند، و آنچه كه فقهای اهل سنت از روایات و اخبار در دست داشتند، پاسخ گو نبود و وضعیت جامعه و تبلیغات آن روز به گونه ای نبود كه مردم به عِدل قرآن، یعنی اهل البیت(علیهم السلام)، مراجعه كنند. از این رو، فقهای اهل سنت به قیاس، استحسان، رأی و ظن روی آوردند.

3. در این دوره بین نقل راویان اختلاف پیش آمد. روایات بسیاری از ائمه اطهار(علیهم السلام) نقل شدند. گاه در یك موضوع واحد، دو روایت متعارض نقل می شد. از این رو، برخی راویان از ائمه اطهار(علیهم السلام) راهی برای شناخت حدیث درست از نادرست درخواست می كردند. روایاتی كه تحت عنوان اخبار علاجیه وجود دارد، برای حل تعارض این گونه اخبار است.

4. مذاهب فقهی متعددی در این دوره به وجود آمدند; از جمله مذهب حنبلی، مالكی، شافعلی، و حنفی. در مقابل آن ها مذهب فقهی اهل بیت(علیهم السلام)قرار داشت كه دارای موضعی حكیمانه بود. مذهب اخیر، در اقلیت بود و ائمّه در مواردی برای حفظ موقعیت یا جان خویش از اظهارنظر صریح خودداری می كردند و یا موضع تقیه می گرفتند.

5. در این دوره موازین و ملاك های اجتهاد و استنباط احكام شرعی از سوی ائمه(علیهم السلام) بیان شده است; مانند: استصحاب، برائت، احتیاط، تخییر، قاعده طهارت، قاعده ید، اباحه، حلیت و غیره. در مواردی روایان به مناطق دور سفر می كردند كه برای پرسش های مطرح شده نمی توانستند با امام(علیه السلام)در تماس باشند. از این رو، با استفاده قواعد و اصول فقهی به اجتهاد استنباط احكام شرعی پرداختند.

نوشته محمدمهدي كريمي نيا

تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه

منبع:مجله معرفت، ش93، ص43-59، مقاله تاريخ فقه و حقوق،