آذربایجان چگونه شکل گرفت ؟ ( قسمت اول )

کاربر محترم شما می توانید این مطلب را در 6 قسمت بخوانید.

تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد در آمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران ، به تدریج قسمت های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف کرد و در آنجا ساکن شد.

بعد از تأسیس دولت ماد، سرزمین آذربایجان به «ماد کوچک» معروف شد ، در مقابل «ماد بزرگ» که شامل مناطق

همدان و ری و اصفهان بود. به عبارت دیگر «ماد کوچک» ولایاتی را در برمی گرفت که در قرون اولیه اسلامی به ناحیه جبال و بعدها به عراق عجم معروف بودند.

بعد از غلبه اسکندر مقدونی بر ایران، سرداری به نام «آتورپات» در آذربایگان ظهور کرد و از اشغال آنجا توسط یونانیان جلوگیری نمود. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتگان معروف شد، آتورپات به پادشاهی رسید و آن ناحیه را مستقل اعلام کرد.

در دوره حکومت سلوکی ها، ناحیه آتورپاتگان همچنان مستقل ماند و یونانیان و جانشینان اسکندر نتوانستند آداب و رسوم و تمدن خود را در آن محل اشاعه دهند.

آذربایجان در این زمان پناهگاه زرتشتیان و تکیه گاهی در مقابل هجوم یونانیان شد.

حکومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشکانیان نیز ادامه یافت و این منطقه توانست کماکان استقلال خود را حفظ کند. سرانجام اردشیر بابکان مؤسس سلسله ساسانی بر حکمرانان آذربایجان استیلا یافت و مرزبانی به حکومت آنجا گماشت.

در دوره ساسانی معمولاً یکی از مرزبانان را به حکومت آذربایجان می گماردند. از این رو در اواخر این دوره ، حکومت آذربایجان در دست خاندان " فرخ هرمزد" بود و پایتخت آن " شیز" نام داشت .

پس از فتح آذربایجان به دست اعراب، قبایل مختلف عرب از بصره، کوفه، شام و یمن برای سکونت به آنجا روی آوردند و با خرید زمین های وسیع، کشاورزی را گسترش دادند و افراد بومی را رعیت خود کردند و برای حفظ املاک خود حصارهایی به صورت قلعه دور آنها کشیدند.

در سال 198هـ . ق که مأمون هنوز در خراسان به سر می برد و حسن بن سهل را به عراق فرستاده بود، عده ای از امرای عرب در آذربایجان از ضعف خلافت استفاده کردند و قسمت های مهمی از شمال شرقی آذربایجان را در اختیار گرفتند. پس از قیام بابک و در نتیجه ی مبارزات او ، سلطه ی دستگاه خلافت بر آذربایجان ضعیف شد.

سلسله های ایرانی بعد از اسلام مانند طاهریان ، صفاریان ، سامانیان و غزنویان که از شرق ایران برخاستند و حکومت های مستقلی تشکیل دادند، هیچ گاه نتوانستند قلمرو خود را به آذربایجان برسانند.

از سال 205هجری ( زمان تأسیس حکومت طاهریان) تا سال 429 هجری ( یعنی آغاز حکومت سلجوقیان) ، حکومت های محلی متعددی قدرت را در آذربایجان به دست گرفتند که آخرین آنها "ساجیان" بودند. پس از سقوط آنها "روادیان" حکومت را به دست گرفتند و مناطق شیروان، شکی ، گرجستان و ارمنستان خراج گذار آنها شدند.

در آغاز قرن پنجم هجری ترکان غز به فرماندهی سلجوقیان ، آذربایجان را به تصرف در آوردند. در سال 531 هجری آذربایجان به دست " اتابک شمس الدین ایلدگز" افتاد. آنها تا حمله جلال الدین خوارزمشاه ( به سال 622 هـ.ق ) در آذربایجان حکومت کردند.

با حمله مغولان و ورود هلاکوخان در سال 654 هـ . ق آذربایجان مرکز شاهنشاهی بزرگی شد که از خراسان تا شام گسترده بود. پایتخت هلاکوخان ابتدا شهر مراغه بود و سپس به تبریز منتقل شد. به دستور هلاکو در مراغه رصد خانه ای ساخته شد. در اطراف خوی بتخانه ها و معابدی برپا شد و بناهای غازان در تبریز و جاهای دیگر به وجود آمد.

در زمان غازان خان شهر تبریز بزرگ تر شد و به یکی از مراکز مهم دنیای آن روز مبدل گردید. تجّار روم و فرنگ ، کالاهای خود را برای فروش به این شهر می آوردند و این امر موجب شد تا بازارهای تبریز به زیبایی و ثروت مشهور گردد. وزرای عهد مغول از قبیل « خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی » و « تاج الدین علی شاه جیلانی» بناهای مهمی در تبریز برپا کردند.

با ضعف ایلخانان مغول، در آذربایجان امرای مستقلی حکومت یافتند. جلایرخان، چوپانیان و ترکمانان در قسمتی از این منطقه به حکومت رسیدند. پایتخت آنان تبریز بود.

پس از بر افتادن حکومت خاندان ترکمانان، قره قویونلوها و آق قویونلوها بر تبریز تسلط یافتند. از بزرگ ترین امرای قره قویونلوها می توان به جهانشاه اشاره کرد. بناهای عظیمی مانند

مسجد کبود به دستور او در تبریز ساخته شد.

تصرف آذربایجان به دست شاه اسماعیل اول صفوی به سال 907 هجری ، تبریز را برای مدتی پایتخت ایران ساخت و آذربایجان به مرکز بزرگ نظامی تبدیل شد. در زمان صفویه ، آذربایجان محل جنگ های خونینی میان سپاهیان ایران و عثمانی شد و عثمانیان بارها تبریز را به تصرف خود درآوردند.

بعد از سقوط دولت صفوی در دوره ای که ایران عملاً میان روس و عثمانی و اشرف افغان تقسیم شده بود، آذربایجان در دست دولت عثمانی ماند. اما دیری نپایید که نادرشاه آنجا را از تصرف دولت عثمانی بیرون آورد و سپس در دشت مغان تاجگذاری کرد.

کریم خان زند در سال 1175 هجری ، آذربایجان را از دست خان های محلی که پس از سقوط افشاریه قیام کرده بودند باز پس گرفت ؛ اما بعد از مرگ کریم خان دوباره خوانین ( خان ها ) محلی سر بر آوردند، تا این که آقا محمدخان قاجار در سال 1205 هجری موفق شد که اداره ی امور آذربایجان را کاملاً در اختیار گیرد.

با روی کار آمدن سلسله قاجار در ایران، پیشروی امپراتوری روسیه به جنوب و تصرف گرجستان عملی شد و ارمنستان ، قفقاز، دربند و شروان مورد تهدید قرار گرفتند.

در دوره فتحعلی شاه ، قدرت نظامی برتر روسیه تزاری و ضعف تدبیر شاه قاجار موجب آغاز جنگ های ایران و روس شد و به رغم شجاعت های عباس میرزا ولیعهد که فرماندهی سپاه ایران را به عهده داشت ، شکست های پیاپی سپاه ایران ، موجب تحمیل عهد نامه های تلخ گلستان و ترکمانچای شد و بخشی از ایالات آذربایجان به روسیه واگذار گردید. در جنگ های سال 1243 هجری آریستوف و ژنرال پاسکوویچ تبریز را تصرف کردند و سپاه روس قسمت های مهم آذربایجان را تصرف کرد . در زمان قاجاریه، بخصوص در زمان سلطنت فتحلعی شاه ، آذربایجان به علت جنگ های ایران و روس مرکز نظامی کشور و شهر تبریز هم پایتخت دوم ایران شد.

عباس میرزا نایب السلطنه و وزیر او میرزا عیسی قائم مقام فراهانی در آبادانی آذربایجان مخصوصاً تبریز کوشیدند، به طوری که جهانگردان اروپایی امنیت و نظم آذربایجان را در دوره عباس میرزا با اروپا مقایسه می کردند.

بعد از فتحعلی شاه ، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و احمد شاه و ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و بالاخره محمدعلی شاه دوران ولایتعهدی خود را در این شهر گذراندند.

در جریان انقلاب مشروطه مردم آذربایجان و سردارانی چون ستارخان و باقرخان نقش بسیار بزرگی در پیروزی آن ایفا کردند ولی با اشغال آذربایجان از طرف روس ها، متأسفانه این انقلاب به نتیجه مطلوب نرسید.

با آغاز جنگ جهانی اول آذربایجان مجدداً مورد تهاجم نیروی روسیه و عثمانی قرار گرفت. پس از انقلاب اکتبر روسیه در سال 1917 میلادی، روس ها آذربایجان را تخلیه کردند و ترکان عثمانی در تبریز حکومتی دست نشانده مستقر نمودند. پس از شکست آلمان و متحدش عثمانی، قیام شادروان شیخ محمد خیابانی در تبریز به منظور مخالفت با قرار داد استعماری 1919 میلادی و ثوق الدوله و ایجاد نوعی استقلال داخلی برای آذربایجان شایان توجه است.

رضاخان در سال 1300 شمسی سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1320 شمسی، نیروهای شوروی وارد ولایات شمالی ایران از جمله آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ماه 1325 شمسی به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند.

مردم آذربایجان دوش به دوش سایر مردم ایران در جریان ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 شمسی مبارزه بی امانی را علیه استعمار انگلیس آغاز کردند و سرانجام با پیروزی ملت ایران ، سیاست استعماری انگلیس در ایران شکست خورد.

با شروع انقلاب اسلامی ، مردم قهرمان آذربایجان فداکاری ها و دلاوری های بی نظیری در راه پیروزی از خود نشان دادند و با رشادت در جنگ تحمیلی ، و کوشش در سازندگی ، در تکامل دوران تاریخ معاصر ایران حضور مؤثری داشته و دارند.

ادامه دارد...