خورشیدخانه تهران!

سال 1282 هجری قمری بود و ناصرالدین شاه که هنوز خاطره خوش سفر فرنگ و عمارت های مرتفع فرنگی را به یاد داشت، به نظام الدوله گفت: «كاخی بلند می خواهم كه از بالای آن دورنمای شهر و مناظر اطراف تهران نمایان باشد.»

دو سال بعد، در زیباترین و بهترین نقطه تهران کاخ پنج طبقه ای بنا شد که شمس العماره نام گرفت؛ خورشید عمارت های سلطنتی!

شمس العماره که به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد ظاهری و تعداد طبقاتش، اولین ساختمان بلند آن دوران به حساب می آید، به حدی برای ناصرالدین شاه قاجار اهمیت داشت که دستور داد هر قدر لازم است خرج بنای این ساختمان کنند. در نتیجه در آن زمان، مبلغی بیشتر از 40 هزار تومان برای این برج زیبا هزینه شد تا نمای بیرونی اش با كاشی های بته فرنگی و دیوارهایش با نقش های منحصر به فرد و غیرتکراری پوشیده شوند.

اعتماد السلطنه ده سال بعد از افتتاح این بنا، در وصف شمس العماره در« روزنامه ایران» نوشت: «...دیگر کوچه و خیابان شمس العماره است که بهترین بناها و بهترین کوچه های تهران می باشد. این کوچه یک دروازه از آخر باغ و عمارت بادگیر و شمس العماره دارد که شاه اغلب از این در سوار شده به تفرج می روند. طول این کوچه هزار و پانصد ذرع می شود و عرضش 20 الی 30 ذرع است. طرفین کوچه درخت های میوه دار، چنار وغیره کاشته اند، وسط کوچه محل عبور کالسکه و سوار، و جنبین (دوطرف) محل عبور پیاده است. چراغ های چودنی (چدنی) در طرفین نصب است که همه شب روشن می باشد و صبح و عصر محل گردشگاه عامه است، از هر طبقه مردم درآنجا الی سه ساعت از شب رفته مشغول گردش هستند. طرف راست کوچه، دکاکین و خانه های مردم و طرف چپ دیوار « قلعه ارگ» است و در آخر منتهی می شود به سردر و درب مدرسه مبارکه دارالفنون، تحتانی این عمارت دواخانه یی است مشتمل بر هر قسم و هر جور دواهای ایرانی و فرنگی و دواسازیهای معتبر در اینجا حاضر هستند. مرتبه فوقانی آن لابراتوار وعکاسخانه عامه(عکاسخانه عمومی) است که هر کس بخواهد عکس خود را بیندازد می رود آنجا وعکاسان ایرانی در کمال مهارت مشغول کار می شوند. همه روزه جمعیتی از عموم مردم برای تحصیل دواها، ادویه جات و انداختن عکس به این مکان می آیند و انتهای این کوچه می رسد به دروازه بسیار عالی و ممتازی که بنایی است بسیار بسیار خوب و همه از کاشی های بسیار ممتاز ساخته شده که منتهی می شود به میدان توپخانه جدید.»

اولین کاخ اروپایی ایران

شمس‌العماره نه تنها اولین کاخ بلند تهران قدیم است، بلکه اولین کاخ سلطنتی ایران است که به سبک اروپایی ساخته شده. کاخی که اگرچه شباهت زیادی به عالی قاپوی اصفهان دارد اما با تحولاتی که در ساختار ظاهری آن در نظر گرفته شده، به یک بنای ایرانی – اروپایی تبدیل شده است. این عمارت از نظر ارتفاع و تقسیم بندی طبقاتش، شباهت زیادی به بناهای غربی دارد‌ اما تزیین و آرایش داخلی و خارجی آن ردپایی از هنر ایرانی و سنتی را نشان می دهد. هرچند که همین هنر سنتی هم دچار تغییرات فرنگی شده و کاشی های بیرونی بنا با گل و بته های فرنگی شان، نقاشی ایرانی- اسلامی را با موج نوی نقاشی رئال اروپایی پیوند داده اند. در این کاشی کاری‌ها بیش‌تر از رنگ‌های زرد و سیاه استفاده شده که یکی از مشخصه های اصلی تحول هنر کاشیکاری ایرانی- اسلامی به شمار می رود.

طرح و نقشه اولیه شمس العماره از معیر الممالک (نظام الدوله) و معماری آن کار استاد علی محمد کاشی بوده است‌. اگر سری به این بنا بزنید می توانید تالار آینه، ستون‌های بلند مرمرین و دو برج و یک مهتابی را ببینید که زیباترین بخش های عمارت به حساب می آیند. اما جاذبه های شمس العماره به همین جا ختم نمی شود. این عمارت با نفیس ترین اثاثیه زمان پر شده است و ساعت بزرگی هم در بالای آن به چشم می خورد که صدای زنگ آن در بیشتر نقاط تهران قدیم شنیده می‌شد اما این روزها این ساعت از کار افتاده است.

عمارت شایعه

شمس العماره، با تمام جلال و جبروت و جاذبه هایش، برای مردم تهران قدیم منشا شایعات و خرافات بوده است. جعفر شهری در کتاب تهران قدیم درباره این شایعات می نویسد: «کلاه فرنگی ساعت شمس العماره که همیشه بیرقی بر فراز آن می جنبید، دارای عجایبی بود که تهرانی ها، از آن حرف می زدند، یکی این که در زوال حکومت محمد علی شاه، روزی کلاغ ها بر بیرق حمله ور می شوند و با منقارشان آن را ریزریزمی کنند. دو روز بعد محمد علی شاه می گریزد و سلطنت تغییر می کند.

دوم: ساعت بزرگ دو طرفه یی بربالای شمس العماره نصب شده بود که درباره صدای زنگ این ساعت می گفتند اول صدایی داشت که افراد در چهار فرسخی آن، صدایش را به وضوح می شنیدند. بر اثر شکایت مکرر اهالی، باغد صدای ساعت را کم می کند، اگر چه این موضوع در حد اغراق و مبالغه به نظر می رسید، اما آنچه مقرون به حقیقت بود این است که صدای ساعت تا اقصی نقاط شهر می رسید. ساعت سازاین ساعت، (که سالهاست از کار افتاده) میرزا علی اکبر خان بود که آن را کوک و تعمیر می کرد.

سوم: دو جغد نر و ماده بودند که در محفظه این ساعت لانه داشتند و شایع بود که هر بار ظاهر شوند، سلطنت تغییر می کند. می گفتند در موقع کشته شدن ناصرالدین شاه، سه روز از لانه بیرون آمده بودند که روز سوم شاه تیر می خورد. آنچه این شایعه یا حقیقت را بر سر زبان ها انداخت، بیرون آمدن و ظاهر شدن این دو جغد در شهریورماه 1320 بود. جغدها که بیرون آمدند مردم می گفتند خدا عاقبت پیداشدن جغدها را به خیر کند، که متفقین به ایران حمله کردند، قحطی، کشتار و نا امنی همه جا را گرفت و شد آنچه قلم از بیانش عاجز است.»

کجا برویم؟

برای دیدن شمس العماره باید به خیابان پانزده خرداد تهران و مجموعه تاریخی کاخ گلستان سری بزنید و با تهیه بلیط این موزه، از آن دیدن کنید. این روزها از 5طبقه شمس العماره تنها طبقه اول آن برای بازدید عموم باز است. بنابراین فرصت کافی خواهید داشت تا از کاخ های دیگر مجموعه گلستان هم دیدن کنید. در هر قسمت از موزه راهنمایانی هستند که اگر از آنها درخواست کنید، تاریخچه بخش های مختلف و داستانی را که پس هر کدام از آنها قرار دارد، برایتان توضیح خواهند داد.

گروه گردشگری تبیان- رستم زاد