ارگ علیشاه؛ تاریخی که از دست رفت
ارگ علیشاه نماد شهر تبریز است. دیوار بلندی که می‌توانست شهرت جهانی داشته باشد اما به دلیل ساخت و سازهای حاشیه آن، حتی از فهرست جاذبه های استانی هم خارج شده است.
برای دیدن ارگ علیشاه، باید به مرکز شهر تبریز بروید و این دیوار تاریخی را در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی ببینید. جایی در پشت مصلای تبریز که در میان ساختمان های تازه ساز، مهجور و غریب مانده است.
شبستان بلند مسجد
ارگ تبریز به دستور خواجه تاج‌الدین علیشاه یکی از امرای گورکانیان، در قرن هشتم هجری و به دست استاد فلکی تبریزی ساخته شد اما زمین‌لرزه و گذر زمان اجازه ندادند که این بنا به شکوه و استواری روزهای اولش بماند. این بنا مجموعه ای از مدرسه، مسجد و خانقاه بود که بخش مهمی از آن در سال 1360 در زمان ساخت مصلای تبریز تخریب شد و از بین رفت. تا جایی که این روزها، اگر سری به این بنا بزنید، تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد را خواهید دید که از روزگار شکوه و آبادانی این بنا حکایت می کنند.
حمدالله مستوفی، تاریخ نگار قرن هشتم درباره آن می نویسد: «وزیر خواجه تاج‌الدین علیشاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحنش دویست گز در دویست گز و در صفحه‌ای بزرگ از ایوان کسری به مداین بزرگ‌تر، اما چون در عمارتش تعجیل کردند، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده‌اند و سنگ مرمر بی‌مقیسا در او به‌کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد.»
شاردن هم در سفرنامه اش به ایران از روزگاری حکایت می کند که ارگ علیشاه شناسنامه تبریز بود و اولین بنایی بود که در زمان ورود به این شهر به چشم می آمد. او می نویسد: «تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است... مسجد علیشاه تقریبا کاملا مخروبه و منهدم شده‌است. قسمت‌های سفلی که به گزاردن نماز افراد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کرده‌اند. هنگام ورود از ایوان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می‌شود، همین مناره‌است. چهارصد سال می‌شود که این مسجد را خواجه علیشاه بنا کرده‌است. مشارالیه صدراعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز بود و در همان‌جا نیز به خاک سپرده شده بوده‌است. هنوز هم مقبرهٔ وی در یک منار مخروبهٔ عظیمی که به نام او، منار «غازان خان» نامیده می‌شود، مشهود است.»
یادگار قیام مشروطه
سبک معماری این بنا به شیوه آذری است و در ساخت آن ساروج و مصالح ساختمانی بادوام به کار رفته است. زلزله ویرانگر تبریز در قرن دهم که شهر تبریز را با همه بناهای تاریخی اش ویران کرد، بخش مهمی از این مجموعه را هم از بین برد. دیوارهای باقیمانده در حقیقت بخشی از ایوان تاق‌پوش و تاق استوانه‌ای عظیمی بوده‌اند که روزی شبستان مسجد علیشاه بوده اند. بقایای موجود بنا، یک ایوان و جرز و دیواهای کناری است و البته فونداسیونی ژرف و حجیم که با چنین سازه عظیم و باشکوهی تناسب داشته است.
در زمان مشروطیت و قیام مردم تبریز، این بنای تاریخی به عنوان سنگر مبارزان مشروطه خواه و نیروهای ستارخان و باقرخان شناخته شد و در برابر شلیک توپخانه محمدعلی شاه قاجار ایستاد. این روزها جای گلوله های توپ هنوز هم بر دیوارهای ارگ دیده می شود.
این بنای 700 ساله این روزها در دست مرمت است اما زیر سایه ساختمان هایی که عظمت و قدمت این ارگ را کمرنگ می کنند.
گروه گردشگری تبیان- رستم زاد
