چشمان جستجو گر

در نوشتار حاضر كوشش بر آن است تا ریشه نابهنجاری چشم هم چشمی از منظر قرآن مورد جستجو قرار گیرد و تحلیل قرآن از این مساله ارائه گردد كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.

چیستی چشم و هم چشمی

چشم و هم چشمی اصطلاحی است كه به نوع رفتار انسانی در حوزه عمل اجتماعی اشاره دارد. در حقیقت اشخاصی كه گرفتار این نابهنجاری هستند تحت تاثیر بینایی قرار دارند. چشم و هم‌چشمی وقتی بروز می‌کند که ما دچار احساس خود کم‌بینی هستیم و یا به لحاظ شخصیتی دچار حقارت درونی باشیم، بنابراین برای آنکه از درون خود چیزی را برای آرامش و مقبولیت نمی‌یابیم آن را از محیط بیرون ‌طلب می‌کنیم ،درست می‌بینیم. در واقع این افراد توانایی‌ها و قابلیت‌های درونی خود را پیدا نمی‌کنند. با توجه به مساله رقابت كه در این اصطلاح نهفته است، اشخاص برای دست یابی به اهداف رقابتی، دست به انواع و اقسام كارهایی می زنند كه در چشم دیگری بزرگ نمایند و به نوعی خودنمایی كرده و برتری و چیرگی خویش را نشان دهند. این گونه افراد اقدام به رفتاری می كنند كه در چشم دیگران مطرح شوند. از نظر  روان شناسی اجتماعی پدیده ای چون چشم و هم چشمی در میان برخی افراد، نشانه وجود نوعی نیاز برای جلب توجه اطرافیان و مورد تایید قرار گرفتن از سوی آنهاست. بنابراین چشم و هم چشمی ارتباطی مستقیم با میزان پذیرفته شدن افراد از سوی خود آنها دارد.

ریشه یابی علل چشم و هم چشمی

الگو پذیری : الگوهای رفتاری شخص می تواند وی را به هر سوی بكشاند. از این رو در آیات قرآنی مساله اسوه و بهره گیری از آن مطرح می شود؛ و با  ارایه الگوهای مختلف در هر حوزه می كوشد تا شخص در یك راه مستقیم حركت كند و به سعادت دنیا و آخرت دست یابد. به هر حال، مساله چشم و هم چشمی به سبب تحلیل نادرست از موقعیت خود در جهان و زندگی اجتماعی پدید می آید. اما كسانی كه دچار نابهنجاری رفتاری چشم و هم چشمی می شوند از  مسئله الگوپذیری و تقلیدكردن فطری بشری به درستی بهره نمی گیرند و آن را در جایی نادرست هزینه و خرج می كنند. همانند این مسئله را قرآن درباره تقلید از باورهای نادرست و آیین ها و اعمال و مناسك خرافی مطرح می سازد و آن را به عنوان تقلید غیرمجاز و ناروا مورد سرزنش قرار می دهد.

تکبر : عامل دیگری كه قرآن برای چشم و هم چشمی برمی شمارد، تكبر است. تكبر خصوصیت ضداخلاقی است كه در همگان به گونه ای وجود دارد. این خصوصیت كه از آن به رذیلت اخلاقی یاد می شود موجب می شود تا شخص خود را برتر از دیگری بیابد. از این رو می كوشد تا به هر شكلی شده برتری خویش را نشان دهد و خود را فراتر و بزرگ تر و برتر از دیگری بنمایاند.  و شخص می كوشد تا با تظاهر برتری خود را نشان دهد.

تكاثرطلبی : تفاخر از دیگر عللی است كه قرآن برای بیماری و نابهنجاری چشم و هم چشمی برمی شمارد. در سوره تكاثر به این مسئله اشاره می كند كه اعراب كه از هر جایی خود را دچار كمبود و حقارت احساس می كردند و برای جبران این نقیصه به تفاخر روی می آوردند.  بنابراین این تكاثرطلبی نیز می تواند یكی دیگر از علل و عوامل چشم و هم چشمی باشد؛ زیرا شخص با این شیوه می كوشد تا اموری را گرد آورد كه بتواند به رخ دیگری بكشد و خود را در حد و اندازه طرف مقابل و یا فراتر از آن بنمایاند.

حسادت : حسادت به معنای آن است كه شخص نعمتی را در دیگری می یابد و می كوشد تا به نحوی آن نعمت از دست وی برود و یا به شكل نقمت و بلا درآید. اما غبطه به این معناست كه شخص نعمتی را در دیگری می یابد و آرزو دارد كه او نیز دارای آن شود بی آن كه خواستار زوال نعمت از دیگری و یا تبدیل آن به نقمت شود. از این رو غبطه امری مفید و سازنده است و موجب رشد و تعالی افراد می شود. از این جاست كه مسئله سبقت و پیشی گرفتن از یكدیگر در امور خیر پیش می آید. به این معنا كه شخص امری را خیر و سازنده و مفید و نعمتی بزرگ می یابد و تلاش می كند كه او نیز به آن دست یابد و یا آن را انجام دهد.

تنها در امور خیر است كه قرآن به مسئله سبقت گیری از هم و یا به تعبیری چشم و هم چشمی مثبت و سازنده تأكید می كند.

كمبود اعتماد بنفس : وقتی افراد در مراحل رشد خود؛ مورد تایید واقع شدن از سوی اطرافیان را به عنوان یك نیاز اصلی در خود احساس كنند در اغلب موارد شرایط و ویژگی های فردی و اجتماعی اطرافیان را مطلوب تر از خود ارزیابی كرده و دچار كمبود اعتماد به نفس می شوند. به اعتقاد روان شناسان اجتماعی، كمبود اعتماد به نفس نیز یكی دیگر از فاكتورهایی است كه می تواند در افزایش چشم هم چشمی افراد تاثیر به سزایی داشته باشد.

فرهنگ حاكم بر خانواده: افزون بر عوامل یادشده، وقتی افراد در محیطی رشد پیدا می كنند كه مورد اهمیت و توجه كافی اعضای خانواده خود قرار گرفته و از استقلال نسبی برخوردار هستند، به میزان كم تری برای جلب نظر و تایید اطرافیان خود تلاش می كنند.

در پایان یادآوری این نكته ضروری است این موضوع در دوره نوجوانی که نسبت به گروه همسالان خود به نوعی چشم و هم‌چشمی دارند، گذراست و از بین خواهد رفت ولی اگر به دوره بزرگسالی منتقل شود دقیقا بیماری است، می‌توان با یاد دادن مهارت لازم به بچه‌ها و پرورش حس اعتماد به نفس آنها از رخ دادن چنین حالاتی در بزرگسالی پیشگیری کرد. افراد باید قابلیت‌ها و شایستگی‌های درونی خود را شناسایی کنند و به آنها باور بیاورند، بدین شیوه اعتماد به نفس فرد بالا رفته و دغدغه‌های فکری قبلی که «فلانی چی خریده یا چه کار کرده» دور می‌شود.

منبع: مجله قاصدک و باشگاه اندیشه