خیر و شرش با من گره خورده
امام ساجدان على بن الحسین(ع) در رساله جامع حقوقى خود، كه سند پرافتخار و گرانسنگ معارف ناب شیعى است، به بیان حقوق مختلفى كه بر عهده فرد مسلمان است، مىپردازد. آن بزرگوار حقوق فرزندان و خردسالان را در كانون توجه خویش قرار داده، والدین را با مسؤولیتخطیرشان آشنا مىسازد. حساسیت و ظرافت موضوع، امام ساجدان را بر آن داشت تا در منشور حقوقىاش دو بخش را، با عنوانهاى «حق الولد» و «حق الصغیر»، به حقوق فرزندان و خردسالان اختصاص داده، راهنماى تربیتى والدین باشد و شیوههاى مطمئن و ره توشههاى تربیتى ماندگار را فرا روى آنان قرار دهد. این مقاله بر آن است تا، ضمن نقل متن كلام نورانى امام(ع) در دو بخش «حق الوالد» و «حق خردسال»، در حد بضاعت نگارنده به توضیح و تبیین آن بپردازد.
بخش اول: حق فرزند
«واما حق الولدك فتعلم انه منك ومضاف الیك فى عاجل الدنیا بخیره وشره و....»
این سخن حاوى نكات مهم تربیتى است كه به برخى از آنها اشاره مىشود:
1 - فرزند، پاره تن انسان
امام سجاد(ع) در این بخش از سخنانش فرزند را جزئى از وجود انسان و پاره تن او مىخواند. بدیهى است كه انسان، بطور فطرى، خود و اشیا و امور وابسته به خود را دوست دارد، در راه نگهدارىاش فداكارى مىكند و در مسیر رشد و تعالىاش مىكوشد. این حقیقت كه فرزند وابسته به انسان جزئى از وجود اوست، مسؤولیتسنگین والدین و لزوم عنایت پیوسته به تربیت و رشد فرزندان را یادآورى مىكند.
2 - فرزندان مایه افتخار یا ذلت والدین
كودكان پاك و معصومند و سرزمین وجودشان آماده افشاندن هر بذرى است. والدین مىتوانند باغبانانى دلسوز و با تدبیر باشند و دشتحاصلخیز وجود فرزندانشان را به باغستانى سرسبز و بارور تبدیل كنند یا در شمار كشاورزان ناآگاه و بىتجربه جاى گرفته، در سرزمین وجود فرزندانشان خارهاى آزاردهنده كشت كنند. البته ثمره تلخ و شیرین فرزندان، سرانجام به والدین مىرسد. اگر فرزندان نیك باشند، مایه نیكنامى و افتخار والدین مىشوند و اگر درست تربیت نشوند، مایه خوارى و بدنامى آنان خواهند بود. آرى، چه بسیار والدینى كه سالها پیش بدرود حیات گفتند، ولى به سبب فرزندان و یادگاران صالح و شایسته، همچنان نامشان زنده و یادشان گرامى است و نداى «خدایش بیامرزد» مؤمنان هدیه روحشان است. در مقابل گروهى از والدین، به خاطر فرزندان زشت كردارشان مورد خشم و نفرت دیگران قرار گرفتهاند و نفرین مردم پیوسته بدرقه راهشان. بدین جهت امام(ع) در آغاز سخنش مىفرماید: «فرزند انسان جزئى از وجود اوست و خیر و شرش با وى گره خورده است.» این هشدارى به والدین است كه اگر براى تربیت فرزندانشان اهمیت قایل نیستند و اگر آینده فرزندانشان را نمىخواهند، دست كم به نیك نامى خویش بیندیشند.
3 - مسؤولیت والدین
فرزندان ودیعههاى الهى و از بزرگترین نعمتهاى پروردگارند. آنان صفابخش لحظههاى زندگى و مایه طراوت، شادابى و آرامش كانون خانوادهاند. والدین در برابر این ودیعهها و نعمتهاى الهى باید هم سپاسگزار باشند و هم احساس مسؤولیت كنند. شكر نعمت فرزند، درست انجام دادن وظیفه بزرگ و سنگین تربیت است. آنها خواسته یا ناخواسته این مسؤولیتبزرگ را بر دوش دارند و ضرورى است كه، ضمن باور كردن این مسؤولیت و اهمیت والایش، جهت انجام دادن درست آن، خود را به ابزار لازم مجهز كنند و با استعانت از خداى منان و عزمى راسخ آن را به انجام رسانند.
4 - محورهاى مسؤولیت
در كلام نورانى امام(ع)، والدین نه تنها مسؤول تربیت فرزندانشان شمرده شدهاند، بلكه محورهاى مسؤولیت آنان نیز مشخص شده است. این محورها عبارت است از: 1 - ادب نیكو; 2 - خداشناسى; 3 - اطاعتخداوند
والدین باید در این سه محور (اخلاق، اعتقادات و پیروى عملى ) انجام وظیفه كنند. مسؤولیت آنان تنها تامین غذا، مسكن و بهداشت جسمانى نیست.
5 - شیوه ایفاى مسؤولیت
به نظر مىرسد كه دو كلمه «فیك و فى نفسه» در كلام حضرت به روش اجراى مسؤولیت والدین اشاره مىكند. بدین بیان كه «فیك» به بعد الگوى عملى والدین و «فى نفسه» به تلاش خود فرزند اشاره دارد كه البته آن هم در سایه هدایت و كمك والدین به دست مىآید. شیوه الگویى از مؤثرترین و كارآمدترین شیوههاى تربیت است و ائمه اطهار: اغلب در تربیت فرزندانشان از این شیوه بهره مىبردند; یعنى خود الگویى كامل براى فرزندان بودند و با عمل و رفتار خویش آنها را تربیت مىكردند. البته، در كنار پدید آوردن الگوى عملى، باید زمینه را فراهم ساخت تا فرزند، خود نیز تلاش كند; در پى سعادت خویش برآید; در مسیر تربیت گام بردارد و پیوسته به حمایت والدین وابسته نباشد. در این مرحله، وظیفه والدین هدایت، نظارت و بستر سازى براى تعلیم و تربیتخودجوش است.
6 - پاداش و كیفر مسؤولیت
مسؤولیت داشتن آثارى دارد. اگر والدین مسؤولیتخود را درست انجام دهند، شایسته پاداش الهى مىشوند; و اگر كوتاهى كنند، كیفر در انتظارشان خواهد بود.
7 - نمایاندن آثار اعمال نیك به فرزند
بزرگ جلوه دادن كار نیك فرزند و نشان دادن اثر اعمال نیك كودك به او از اقدامات مؤثر تربیتى شمرده مىشود. بزرگ كردن كار خوب فرزند نوعى تشویق معنوى است، سبب ایجاد و تقویت انگیزه مىشود و او را براى انجام دادن كارهاى بزرگتر و بهتر آماده مىسازد. والدین نباید از كنار كار خوب فرزند، هر چند در نظر آنان كوچك و ناچیز باشد، با بىتوجهى بگذرند; بلكه بجاست آنان را به خاطر كار خوب تشویق كنند، كردارشان را زینت دهند و بزرگ بنمایانند. افزون بر این، شایسته است آثار كارهاى خوب فرزندانشان را براى آنان ترسیم كنند و به زیبایى نمایش دهند; چرا كه آنان، با دیدن آثار اعمالشان، اعتماد به نفس بیشتر مىیابند و خود را براى انجام دادن كارهاى بزرگتر توانا مىبینند.
8 - نظارت بر رفتار فرزند
بىتفاوتى و غفلت از رشد و هدایت فرزند در زندگى آثارى جبران ناپذیر دارد. فرزند انسان نونهالى است كه به باغبانى دلسوز و با درایت نیازمند است تا از او مراقبت كند; بویژه امروز كه در اثر تهاجم فرهنگى زمینههاى انحراف نوجوانان و جوانان آمادهتر است. در این موقعیت، نظارت و مراقبت از فرزندان ضرورت مضاعف یافته، مسؤولیتسنگینتر مىشود و انجام دادن وظیفه تلاش بیشتر مىجوید.
9 - بهرهگیرى از استعدادهاى فرزند در تربیت
انسان اشرف مخلوقات است و استعداد رسیدن به رفیعترین قلههاى انسانیت را دارد. خداوند استعدادهایى در وجود انسان به ودیعه گذاشت تا در پرتو پرورش صحیح شكوفا شود. علاوه بر استعدادهاى فطرى و مشترك، كه در همه انسانها وجود دارد، هر فرد نیز از تواناییهایى ویژه برخوردار است كه ضرورى است در پرتو دقت و نظارت والدین و معلمان و مربیان بخوبى شناسایى و حمایتشود تا به رشد و شكوفایى برسد.
10 - استمداد از پروردگار در تربیت
تربیت آسان نیست، بلكه ظریف، دقیق و پیچیده است. انسان ماشین نیست تا به سادگى راهاندازى شود. علم بشر، با همه پیشرفتى كه دارد، هنوز در شناخت رموز ابعاد وجودى انسان توفیق كامل نیافته است. بنابراین، در امر ظریف تربیت، همراه با تلاش خستگى ناپذیر و پیوسته، هماره باید از آفریدگار یارى خواست.
در مقاله بعد به بخش دوم این بحث در باب خردسالان خواهیم پرداخت.
نویسنده: على همتبنارى
خبرگزاری - فارس
تنظیم و تلخیص برای تبیان : کهتری
شما می توانید در بخش فیلم و انیمیشن نکات تربیتی را از زبان استاد دهنوی دانلود کنید.
مقالات مرتبط
