ماهواره ، ماری خوش خط و خال

به دلایل گوناگون، عده زیادی در کشور ما به ماهواره روی آورده‌اند اخیراً در بعضی از کانال‌های ماهواره‌ای سریال‌هایی به نمایش درمی‌آیند که عده‌ای معتقدند محتوای آنها با روح و طبیعت خانواده ایرانی در تعارض آشکارند. پرسش این است: آیا این سریال‌ها بر خانواده و اعضای آن تأثیر دارند؟ چگونه؟ در پاسخ باید گفت بله، این سریال‌ها بر خانواده‌ها و اعضای آنها تأثیر می‌گذارند. به بعضی از سازوکارهای تأثیرگذاری آنها اشاره می‌شود.

1- همذات‌پنداری

یکی از اصول عمده در ساخت سریال همانندسازی بیننده با شخصیت های مورد علاقه‌اش در آنهاست. منظور از همانندسازی پذیرش و درونی سازی رفتار و اعمال شخصیت و سپس، رفتار کردن مثل آن همان در دنیای واقعی است. در این همذات‌پنداری فرض می‌شود که بیننده موجودی است که صرفاً به رفتارهای هنرپیشه یا قهرمانان پاسخ‌های انفعالی می‌دهد. این موضوع البته با توجه به دیدگاه‌های تازه‌تر که آدمی را موجودی فعال در کسب و پردازش اطلاعات و داده‌ها می‌داند، محل تردید است، به خصوص در موارد مرتبط با مسائل اخلاقی. بنابراین، شاید صرف همذات‌پنداری نتواند توجیه مناسبی برای اثرپذیری از محتوای اخلاقی یا غیراخلاقی سریال‌های ماهواره‌ای باشد. اما همه ما می دانیم که این طریق نیز بسیار موثر است.

2- الگوگیری

الگوگیری از نظریه یادگیری اجتماعی یا یادگیری مشاهده‌ای سرچشمه می‌گیرد. طبق الگوگیری، در رسانه‌ها رفتار یا عملی را مشاهده می‌کنیم و سپس، با توجه به پیامدهایش همان رفتار یا حتی رفتاری شدیدتر را در همان زمینه انجام می‌دهیم. برای این کار شرایط و لوازمی باید فراهم شود، یعنی الگوگیری طی مراحلی انجام می‌گیرد. ابتدا باید به رفتار کسی که می‌خواهیم از او الگو بگیریم توجه کنیم. در مرحله دوم، باید آن رفتار را در ذهن رمزگذاری و در حافظه ذخیره کنیم و سپس، در مراحل بعد، آن را انجام بدهیم. البته الگو گیری از رفتار به عوامل زیادی بستگی دارد که از بین آنها می‌توان به عوامل انگیزشی و محیطی اشاره کرد. بنابراین، در نظریه مذکور، برای آنکه از رفتاری که در سریالی مشاهده شده تقلید شود باید محیط مساعدی وجود داشته باشد، یعنی عوامل محیطی در این باره نقش آشکارساز مهمی دارند. بنابراین باید دید چه عوامل محیطی‌ای وجود دارد که اجازه می‌دهد رفتار مشاهده شده عملی شود.  مثلا گاه دیده شده که نقش های منفی با وجود منفی بودنشان باز هم به نوعی در سریال ها به نتایج خوبی می رسند و یا از محبوبیتی خاص برخوردار می شوند .

3- مهار زدایی

مهارزدایی یعنی کاهش مهارهای طبیعی که بیشتر افراد به کار می‌بندند تا از بروز رفتارهای مشاهده شده در سریال‌ها جلوگیری کنند. مهارهای طبیعی حاصل تربیت‌های خانوادگی، زمینه‌های ارزشی و اخلاقی و فرهنگی، و تعالیم رسمی و غیررسمی است. مهارزدایی از دو طریق افراد را تحت تأثیر سریال‌های ماهواره‌ای و محتوای غیراخلاقی آنها قرار می‌دهد:

الف) آماده کردن بیننده از راه تضعیف دیدگاه‌های عادی او. اگر نگرش‌های بیننده ضعیف شود راه برای بروز رفتاری که در سریال یا فیلم مورد توجه قرار گرفته هموار می‌شود.

ب) پذیرش رفتارهای مشاهده شده. اگرچه اکثر مردم این باور کلی را دارند که رفتارهای موجود در سریال‌های ماهواره‌ای غیراخلاقی است، تکرار آنها در رسانه، سرانجام نگرش به آنها را تغییر می‌دهد و افراد به تدریج، به این رفتارها نگرش مثبت‌تری پیدا می‌کنند و کم‌کم زمینه برای ارتکاب آنها فراهم می‌شود. این مورد هم مثل خشونت در بازی‌های کامپیوتری است. محققان می‌گویند در بازی‌های خشن کامپیوتری بچه‌ها اول شلیک می‌کنند و بعد سؤال می‌پرسند. اینجا هم پس از آنکه نگرش مثبتی به رفتارهای موجود در سریال‌های ماهواره‌ای ایجاد شد بینندگان ابتدا مثل آنها عمل می‌کنند و سپس، در مورد رفتار  خود فکر می‌کنند.

4- کاشت و تولید

یک نوع دیگر تأثیر نگرش در فیلم‌های ماهواره‌ای کاشت و تولید نگرش‌های خاص به رفتارهای خاص فیلم‌هاست. محققان نشان داده‌اند که هر چه فرد بیشتر با تلویزیون یا رسانه‌های تصویری برخورد کند و آنها را ببیند ادراکات آن فرد از واقعیت‌های اجتماعی با آنچه در تلویزیون نشان داده می‌شود هماهنگ‌تر است و واقعیت‌ها را بیشتر شبیه چیزی در نظر می‌گیرند که در فیلم‌ها نشان داده‌اند. در حقیقت، بیننده در اینجا واقعیت را همانی می‌بیند که از دریچه سریال دیده است. اکنون می‌توان ترکیبی از چند نظریه مطرح شده را ارائه داد. نتیجه چنین ترکیبی فرایند هنجارسازی رفتارهای نمایش داده است. یعنی در نبود بدیل‌های مناسب در صداوسیمای داخلی، به ماهواره‌ها توجه می‌شود و به تدریج، حساسیت به رفتارهای کاراکترهای این فیلم‌ها کم می‌شود و مهارزدایی صورت می‌گیرد. مهارزدایی سبب می‌شود نگرش مثبت‌تری به رفتارهای موجود در سریال‌ها به وجود بیاید و سپس، کسی که بخشی از وقتش را به تماشا سپری می‌کند به تدریج رفتارهای نقش ها را طبیعی تصور می‌کند و در نهایت، خود آماده انجام دادن آنها می‌شود.