راهی برای ماندگار شدن

وقف در یک نگاه

وقف، در لغت به معنای ایستادن و پایندگی و در اصطلاح، نگه داشتن اصل مال و رها کردن منافع آن، برای مصرف در کارهایی است که سود همگانی دارد. علامه حلی در این باره می فرماید: «وقف، آن است که اصل مال را نگه دارند و تا اصل مال هست، منافع آن را در راه خیر مصرف کنند». گروهی سرچشمه این تعریف را، حدیثی می دانند که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: «اصل مال را نگه دارید و منافع آن را جاری سازید.»

وقف سنّتی عمومی

عمل وقف، به دین مبین اسلام اختصاص ندارد و در میان دیگر ادیان نیز رواج داشته و دارد. اوقاف حضرت ابراهیم علیه السلام که تا امروز نیز باقی مانده، خود بهترین دلیل بر این است که وقف، پیش از اسلام نیز وجود داشته است.

حضرت امام خمینی رحمه الله در کتاب البیع وقف را یک امر عقلایی دانسته اند که میان پیروان تمام ادیان و چه بسا غیر پیروان ادیان نیز مرسوم بوده است.

اسلام و وقف

وقف پس از اسلام، با تأثیرپذیری از جهان بینی اسلامی، به صورتی استوار و جهت دار مطرح شد و هم چون چشمه سار غیر خواهیِ خداپسندانه و مردم گرایانه، به جریان خود ادامه داد. این عمل نیک، به رغم این که در دوره های مختلفِ خلفا و شاهان، دستخوش فراز و نشیب هایی بوده، در زمینه های گوناگون گسترش یافت. شگفت زده می شویم وقتی می شنویم که جریان پرشتاب خیراندیشی مردمی، در بستری که دین اسلام و مذهب شیعه فراهم کرده بود، به قدری گسترش می یابد که در دوران شاه سلطان حسین صفوی، دیگر جایی برای وقف نبوده و حتّی هم زیستی مسالمت آمیز با ارامنه و کلیمیان، این شور همگانی را به میان پیروان دیگر ادیان نیز کشانده بود.

رویکردهای وقف

سنّت نیکوی وقف، یکی از مصداق های آشکار نیکوکاری و غیرخواهی است که انسان، با بهره گیری از آموزه های پیامبران، از دیرباز آن را بنیان نهاده و در صحنه حیات اجتماعی، به ودیعت گذاشته است. در وقف، دو بُعد خوددوستی و نوع دوستی انسان، به ظهور می رسد.

الف) خود دوستی

یکی از هنرهای اسلام به منظور نفوذ بیش تر در انسان، استفاده از خوددوستی یا حُبّ نفس است. خداوند متعال در آیات مختلف، به انسان عنوان می کند که اگر خودت را دوست داری، به انجام واجبات و ترک محرّمات همّت گمار. در وقف نیز از بُعد خوددوستی انسان استفاده کرده و عضویت در این نهاد را، راهی می داند که در آن، نام انسان و مالکیت اموال و دارایی های او، تا ابد تضمین می شود. وقتی انسانی ببیند که مثلاً فردی پانصد سال پیش چیزی را وقف کرده که سودی مادی یا معنوی را به مردم می رساند و در حال حاضر هم از او به نیکی یاد می شود، این احساس برایش پیش می آید که راهی وجود دارد که انسان بتواند عمر خود را بسیار طولانی کند و به قول سعدی، «مرد نکونام» باقی بماند.

وقف، تکریم واقف

اسلام، احترام خاصی برای فرد مسلمان قایل شده، به او حق قانون گذاری داده است؛ به طوری که او با تنظیم وقف نامه، می تواند قوانین و مقرراتی را وضع و مال مورد وقف و متولّی آن را معیّن و موارد مصرف را مشخص کند که پس از احراز شرایط، به عنوان قانون شرعی و رسمی به حساب می آید. این قانون ـ که از تکریم انسان در اسلام حکایت دارد ـ قانونی ارجمند و گرامی است و باید همه شرایط آن محترم شمرده شود و تغییر در آن ها بر خلاف نیّت وقف کننده، به هیچ رو روا نیست.

ب)نوع دوستی

یکی از ابعاد اجتماعی وقف، نوع دوستی، غیرخواهی و مردم گرایی است. در این بُعد، بهترین روابط انسانی حاکم می شود و دیوارهای تنگ فردپرستی و بی تفاوتی در خصوص زندگی دیگران فرو می ریزد. اهمیت این بُعد آن قدر زیاد است که حتّی برخی از فقها، هم چون محقق حلّی، منابع وقف را ویژه مسلمانان ندانسته و بهره مندی غیر مسلمانانی که در حکومت اسلامی زندگی می کنند را هم از موقوفات، روا دانسته اند و حتی بالاتر از آن، وقف مالِ مسلمان را فقط برای کافران ذمی، بی اشکال می دانند. باید توجه داشت که فراملّی بودن عمل وقف که مرزهای عقیده را درمی نوردد و حالتی جهان شمول پیدا می کند، از مصادیق بدست آوردن دل ها برای پذیرش دین است که در گسترش اسلام، تأثیر به سزایی دارد.

کمک پنهان

در جامعه اسلامی، همه در قبال دیگر هم نوعان، خود را مسؤول دانسته و بهترین مردم، سودمندترین آن ها برای مردم معرّفی شده است.

قرآن کریم هم در آیه 270 سوره بقره، کمک مخفی به نیازمندان جامعه را، بالاتر و برتر دانسته و می فرماید: «اگر انفاق ها را آشکار کنید، خوب است، و اگر آن ها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید، برای شما بهتر خواهد بود».

دامنه وقف

شاید بتوان ده ها مورد انسانی و اجتماعی را برشمرد که از دامنه گسترده وقف حکایت دارد. کمک به خانواده زندانیان، تهیه سلاح برای مجاهدان و حتی زیباسازی شهرها، از مواردی است که موقوفاتی به آن ها اختصاص داده شده است. پس، بُعد اجتماعی وقف، تنها به حسینیه و مسجد خلاصه نشده، رویکرد اجتماعی آن، دامنه گسترده ای را شامل می شود.

2. رویکرد اقتصادی

شاید بتوان متداول ترین نقش وقف را، در رویکرد اقتصادی آن دید. نمونه موقوفاتی که در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام وجود داشت، بیش تر در همین قالب بود. برای مثال، باغ های هفتگانه ای که به وسیله «مُخَیْرَق»، از دانشمندان یهود، در اختیار رسول خدا صلی الله علیه و آله گذاشته شده بود، در سال هفتم هجری توسط آن حضرت به عنوان پشتوانه اقتصادی نظام اسلامی، وقف گردید.

جابر، درباره اهتمام مسلمانان صدر اسلام به مسأله وقف، چنین نقل می کند: «کسی از یاران پیامبر نبود که دارای توانایی مالی باشد و مقداری از آن را وقف نکند.»

اصله های خرمایی که حضرت علی علیه السلام به دست خود می کاشت، چاه های آبی که به بهره برداری می رساند و مزرعه هایی که احداث و برای فقیران و نیازمندان وقف می کرد، همه و همه، نشان دهنده اهمیت وقف و امکان بهره برداری گسترده اقتصادی، از این عمل خداپسندانه است.

آثار اقتصادی

امتیاز وقف این است که وقف کنندگان، تنها بر اساس وجدان دینی خود عمل می کنند؛ بی آن که به این کار مجبور شده باشند و به ضمانت اجرایی خاصی از جامعه نیاز باشد. افزون بر این، وقف، برخلاف شیوه های دیگر انتقال ثروت، معمولاً افراد محتاج و کارهای عام المنفعه را دربرمی گیرد که در تأمین عدالت اجتماعی اثربخش تر خواهد بود. هدف رویکرد اقتصادی وقف، این است که سطح زندگی طبقه های پایین اجتماعی ـ که نمی توانند نیازمندی های زندگی خود را بدون کمک دیگران برآورده سازند ـ بالا بیاید و از فاصله طبقاتی کاسته شود.

3. رویکرد فرهنگی

مروری بر موقوفات، نشان می دهد که بخش قابل توجهی از آن ها، به مراکز علمی و آموزشی، چون دانشگاه ها، مدرسه ها، مراکز پژوهشی و... اختصاص دارد که از رویکرد فرهنگی وقف حکایت می کند.

آمار نشان می دهد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شمار موقوفات افزایش چشم گیری داشته که از لحاظ نوع اهداف و نیّت های وقف کنندگان، قابل تأمّل و دارای اهمیت است؛ چرا که بیش تر مصرف های این موقوفات، در راه رفع نیازهای ضروری جامعه، اعم از نیازهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بوده و مشکلی از مشکلات اساسی جامعه را حل کرده است.

منبع : مجله ی گلبرگ

تنظیم برای تبیان :داوودی

مقالات مرتبط :

نقش وقف

وقف، نوع دوستی الهی