مصاحبه با معاون پژوهشی پژوهشگاه ابن سینا

«دکتر محمد رضا صادقی»

قسمت دوم

اجازه دهید در مورد نحوه سازمان یابی  پژوهشکده ها و جزئیات فعالیت آنها از شما بپرسم تا مخاطبان تبیان بیشتر با اهمیت هر یک آشنا شوند. از پژوهشکده بیوتکنولوژی تولید مثل شروع کنیم که اولین بخشی است که در پژوهشگاه تاسیس شد.

مرکز تحقیقات  بیوتکنولوژی تولید مثل فعالیتش به گروه های تخصصی گسترش پیدا کرد و به تدریج تبدیل به پژوهشکده ی شد. از جمله گروه های تخصصی شامل «گروه غدد تولید مثلی و آندرولوژی» است.

بسیاری از علل ناباروری غدد تولید مثلی است برای مثال برخی خانم ها قاعدگی های نامنظم و یا نارسایی های تخمدانی دارند که معمولاً در اثر مشکلات هورمونی است. یکی از رئوس فعالیت این گروه اختلالات غدد درون ریز است. بخش دیگر فعالیت این گروه در زمینه ی آندرولوژی یا ناباروری مردان است که به بررسی اختلالات اسپرماتوژنز و سایر اختلالات تولید مثلی مردان می پردازد. در این گروه متخصصین علوم پایه، متخصصین بالینی، زنان و آندرولوژیست در کنار همدیگر فعالیت می کنند.

گروه پژوهشی دیگر «گروه ژنتیک تولید مثل » است. بخشی از عوامل ناباروری اختلالات ژنتیکی است.  برخی افراد نابارور نیستند ولی مشکل ژنتیکی دارند و اگر صاحب فرزند شوند فرزند ناقصی را به جامعه عرضه می کنند که علاوه بر رنجی که خود آن فرد و خانواده اش متحمل هستند هزینه ی زیادی از سرانه ی درمان کشور می بایست صرف شود تا این افراد از سلامت نسبی  برخوردار شوند. برای مثال هزینه ای که دولت صرف وارد کردن فاکتور انعقادی برای هر بیمار هموفیلی می کند چند ده میلیون تومان است که معادل سرانه ی درمان چند هزار نفر است. بنابراین امروزه در دنیا، تشخیص های ژنتیکی (PGD) و روش-های کمک باروری به مدد هم آمده اند و ما می توانیم از تولد نوزادان با اختلالات ژنتیکی جلوگیری کنیم به این ترتیب که جنینی که معیوب است قبل از انتقال به رحم مادر تشخیص دهیم و جنین سالم را در رحم جایگزین کنیم. البته این امر منوط به آن است که خانواده های با درصد ریسک بالای بیماری های ژنتیکی، خطر بارداری طبیعی را نپذیرند و برای بارداری به کلینیک های کمک باروری مراجعه کنند.

گروه بعدی «گروه ایمنولوژی تولید مثل» است. این گروه بیشتر بر روی روند های ایمنولوژیکی که باعث حفظ باروری یا باعث ناباروری می شود متمرکز است. وقتی بافتی را به یک فرد پیوند  می زنند به طور مداوم باید از داروهای ایمنوساپروسیو استفاده کند چراکه سیستم ایمنی هرگونه بافت خارجی را به عنوان عامل بیگانه شناسایی می کند و آن را دفع می کند. ولی در نظام خلقت جنینی که نیمی از محتوای ژنتیکی خود را از پدر گرفته و به لحاظ ژنتیکی کاملاً با مادر متفاوت است، در رحم مادر با یک اتصال محکم که جفت است با بدن مادر ارتباط برقرار می کند ولی سیستم ایمنی مادر آن را به عنوان عامل بیگانه شناسایی نکرده و به جنین حمله نمی کند. این روند بسیار نظام مند و پیچیده از جمله مباحث مورد پژوهش این گروه است. در بسیاری از موارد سقط مکرر اندکی این تعادل برهم خورده و سیستم ایمنی مادر، جنین را به عنوان عامل بیگانه شناسایی کرده و دفع می کند. بخش دیگر فعالیت این گروه در زمینه ی ریشه یابی سقط مکرر جنین است.

گروه دیگر «گروه عفونت های تولید مثلی » است. تغییر الگوهای زندگی مزایا و معایبی دارد که سلامت فرد را تحت شعاع قرار می دهد. برای مثال یکی از نمود های تغییر الگوهای زندگی افزایش سن ازدواج و یا عدم ازدواج است. این تغییر در الگوهای زندگی سبب گسترش عفونت های تولید مثلی از جمله ایدز، سوزاک، سفلیس، هپاتیت، هرپس شده است که علاوه بر سلامت عمومی فرد سلامت جنسی را هم تحت شعاع قرار داده و ممکن است باعث ناباروری، سقط یا تولد یک نوزاد ناقص شود. از این رو این گروه بر روی این مسئله متمرکز شده است.

«گروه جنین شناسی» گروه دیگر پژوهشکده بیوتکنولوژی تولید مثل است که بخشی از فعالیت های آن تولید حیوانات Knock out یا ترنسژنیک است. بخش دیگر فعالیت این گروه معطوف به روشهای حفظ باروری است. برخی از افراد در سنین قبل از باروری به سرطان مبتلا میشوند. امروزه با توجه به پیشرفتی که در درمان سرطان صورت گرفته امید به زندگی در این افراد افزایش یافته است به ویژه در مورد سرطانهای هماتولویکال که اگر فرد پرسه ی درمانی را دنبال کند با احتمال بسیار بالایی شانس نجات دارد همچنین بسیاری از تومورهای بافتی اگر زود تشخیص داده شوند قابل درمان هستند. اما در بسیاری از موارد فرد پس از درمان سرطان، نابارور می شود. از این جهت ما بر آن هستیم که باروری را در این افراد حفظ کنیم که این عمل به انجماد تخمدان ها، مایع سیمن و یا بیضه ها بسته به جنس و سن فرد صورت می گیرد.

در ارتباط با گروه هایی پژوهشی پژوهشکده ی بیوتکنولوژی تولید مثل مزیتی که وجود دارد این است که تمامی همکارانی که در گروه های پژوهشی فعالیت دارند 50% وقت خود را در کلینیک های تخصصی باروری صرف درمان زوجین نابارور می کنند به این ترتیب مشکلات درمانی برای پژوهشگر ملموس است و زمانی که پروژه ای را طراحی می کند فکر و ایده ی فرد در این جهت است که مشکلات بالینی پیش رو را حل کند. این امر بیشتر باعث افزایش موفقیت فرد می شود چراکه اگر پژوهشگری که صرفاً به طور تئوریک و انتزاعی با افکاری بر اساس مطالعات و مقالات پروژه ای طراحی کند، در نهایت ممکن است چون به طور ملموس با مشکل مواجه نبوده، آن بازده و یافته کاملاً قابل استفاده برای کاربرانی که پروژه برای آنها طراحی شده نباشد.

درباره ی پژوهشکده بعدی پژوهشکده آنتی بادی منوکلونال...

پژوهشگاه آنتی بادی دومین پژوهشکده ای است که در مجموعه ی ابن سینا شکل گرفت. در این پژوهشکده هم تقسیم وظایف بین گروه های پژوهش صورت گرفته است. به عنوان مثال «گروه پژوهشی هیبریدوما» صرفاً بر روی روش های تولید آنتی بادی، افزایش کیفیت و بهبود ویژگی های آن تحقیق می کند. گروه  بعدی «گروه پژوهشی ایمنوشیمی» است که آنتی بادی تولید شده توسط گروه هیبریدوما را فراوری می کند، به این ترتیب که آنتی بادی را خالص سازی کرده و بسته به کاربرد آنتی بادی به انتهای آن نشانگرهای ویژه (نظیر آنزیم، مواد فلورسانس و مواد رادیواکتیو) متصل می کنند.

امروزه آنتی بادی ها مصارف متعددی دارند. یک ابزار سنجش در علوم ملکولی آنتی بادی است و بخش بزرگی از پژوهش ها امروزه توسط همین آنتی بادی ها انجام می شود. آنتی بادی ها  در همه ی ابعاد زندگی کاربرد مثلاً شاید دور از تصور باشد که برای تشخیص میدان مین می توان از آنتی بادی استفاده کرد یا برای تشخیص آلودگی های نفتی و آلودگی های مختلف محیطی. ساده ترین کاربرد آن برای انجام تست های بالینی نظیر تست های هورمون های تیروئیدی است. بنابراین وظیفه ی گروه ایمنوشیمی این است که آنتی بادی ها را برای مصارف گوناگون تغییر می دهند.

و آخرین پژوهشکده که پژوهشکده ی نانوبیوتکنولوژی است چه پژوهش هایی انجام می دهد؟

نانوتکنولوژی از مباحث روز دنیا است. به طور کلی سیستم های زیستی خود در ابعاد نانو و کوچکتر از نانو (انگسترم) عمل می کنند. باورود علوم نانو به حوزه ی پزشکی (nanomedicine) نیاز به گسترش و پژوهش در این زمینه ایجاد شد.

یک گروه پژوهشی این پژوهشکده بیوتکنولوژی نوترکیب (Recombinant biotech) است  که تلاش برای در کنترل گرفتن سلول باکتری با وارد و خارج کردن برخی ژن ها است تا آن باکتری کارخانه ای برای تولید پروتئین های مورد نظر ما گردد به طوری که باکتری همه ی فعالیت های خود را قطع کرده و در اختیار هدف شما قرار می گیرد. برای مثال باکتری اشرشیاکلی که به خودی خود اگر وارد سیستم گوارش فرد شود باعث اسهال شده و ورود آن به خون سبب عفونت خونی یا سپتیسمی و مرگ می شود را با ایجاد تغییرات ژنتیکی و وارد کردن ژن فاکتور رشد به آن، تبدیل به یک عمل حیات بخش می کنند که برای ما فاکتور رشد با ارزش درمان بالا تولید می کند. این تکنولوژی امروز به سمت استفاده از جانوران برای پیش برد اهداف خود در حرکت اند به این ترتیب که با انتقال ژن های مورد نظر به سلول تخم و حذف برخی ژن ها، ایجاد جانور ترنسژنیک کنند. برای مثال گاوهای شیری که در شیر آنها هورمون انسولین یا فاکتور رشد وجود دارد.

گروه دیگر گروه پژوهشی نانوبیوسنتر است که متخصصان شیمی آلی، معدنی، تجزیه و بیوشیمی در آن نانوذرات را سنتز و در اختیار سایر گروه ها قرار می دهند.

در بین گروه های پژوهشی فعال در پژوهشگاه به گروهی برمی خوریم به نام Bioethics یا اخلاق زیستی. در مورد چرایی و چگونگی فعالیت این گروه برای ما توضیحاتی دهید.

از مباحثی که امروز مطرح است این است که وقتی پژوهشی گسترش می یابد به صورت ابزار قدرتمندی می شود که می تواند سطح زندگی ما را ارتقا دهند و محیط اطراف ما را بهینه کند. از سوی دیگر می تواند به عنوان سلاحی مخرب در دست بعضی افراد باشد که محیط را از بین ببرند. اخلاق در اینجا اهمیت می یابد که پژوهشگر در مسیر پژوهشش سلامت محیط زیست، سلامت افراد و سلامت جامعه را به خطر نیاندازد. گاهی نفس لوامه و مطمئنه نمی تواند بازدارنده فرد باشد پس باید یک نهاد نظارتی وجود داشته باشد و به تبع آن سازمان ها و کنوانسیون های نظارتی وجود دارد. به همین جهت در کل مجموعه گروهی به نام bioethics داریم.

وظیفه ی این گروه بررسی تبعات اخلاقی تغییرات زیستی است که محققان ایجاد می کنند. برای مثال در کشور حدود بیش از دو دهه است که خدمات درمان ناباروری ارائه می شود. امروزه با پیشرفت روش های حتی خانمی که تخمک ندارد می تواند با اهدای تخمک و یا زوج نابارور با اهدای جنین بارور شوند. اما این  درمان ها خود تبعات اخلاقی وحقوقی جدیدی به دنبال دارد که باید پیش از مرحله ی به کار گیری، وضع شوند.

در گروه اخلاق زیستی متخصصین از رشته های حقوق، رانشناسی، اخلاق پزشکی و علمای دینی که در حد درس خارج اند بر روی مسائل حقوقی، اخلاقی و فقهی بررسی انجام می دهند و راهکار ارائه می کنند. جالب است که بدانید وزارت بهداشت و علوم از متقاضیان دستاورد های این گروه است چرا که در کشورمان دستور العمل قضایی  در این موارد نداریم.

یکی از وظایف صاحبان دانش که در آموزه های دینی هم آمده است نشر علم است. از این رو به طور قطع در مجموعه ی بزرگ علمی ابن سینا به این بعد هم پرداخته می شود. لطفاً دراین خصوص نیز برای ما توضیح دهید.

از وظایف متخصصین این است که نیروی متخصصی پرورش دهیم تا بتوانند جایگزین نیروهای قبلی شوند. بر این اساس آموزش بعد دیگر فعالیت های ما در پژوهشگاه است. آموزش در  اینجا چند بخش دارد. یک بخش برگزاری سمینارها و کنگره های ملی است. در این بخش سعی می شود موضوعات بسیار نابی که مبتلاٌ به جامعه است و اگر فکری در این زمینه نشود می تواند چالش ها و مسائل بعدی به دنبال داشته باشد در سمینارها مطرح شود و جامعه ی علمی کشور و مسئولین را به آن حساس کنیم. و تا کنون 13 کنگره برگزار کرده ایم. بحثی که در کنگره ی امسال (89) مطرح است تحت عنوان «ژنتیک، اخلاق، حقوق و روانشناسی» می باشد.

نهایتاً بخش دانشجویی را داریم. در حال حاضر بیش از 70 دانشجوی ارشد و دکتری در پژوهشگاه پروژه ی پایان نامه ی خود را می گذرانند. محققین نیروهای انسانی با انگیزه می خواهند که طرح پژوهشیشان را پیش ببرد. نیروهای دانشجو به دلیل محدودیت زمانی که دارند، و به این دلیل که می خواهند به درجه علمی دست یابد و مجبور است از کرده¬ی خود در مقابل هیئتی از داوران دفاع کند از نیروهای باانگیزه  است. از این رو در سرتاسر دنیا از نیروهای دانشجویی جهت پیش برد طرح های پژوهشی استفاده می شود. پژوهشگاه ابن سینا نیز به این منظور دانشجویان زیادی را هر ساله از دانشگاه های مختلف جذب می کند. عمده دانشجویان از واحد علوم تحقیقات، دانشگاه تهران، ایران و سایر دانشگاه های کشور است. خود مجموعه هم موافقت پذیرش از طریق آزمون کشورس یا آزمون غیر متمرکز را از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اخذ کرده است.

به عنوان آخرین سوال گفتگو از شما می خواهیم که توضیح دهید در حوزه ی سلول های بنیادی و در پژوهشگاه چه کارهایی صورت می گیرد؟

با توجه به اینکه همکاران ما در پژوهشگاه رویان در زمینه ی سلول های بنیادی کارهای بیشتر و پژوهش های عمیق تری را انجام داده اند و ما تلاش می کنیم که کار موازی با مراکز دیگر انجام ندهیم فعالیتمان در زمینه ی سلول های بنیادی را محدود به دو دسته از سلول ها کرده ایم. یک دسته سلول های بنیادی آندومتر و دسته ی دیگر سلول های بنیادی germ cells ( سلول های تولید کننده ی اسپرم و تخمک) است.

جدار آندومتر هر ماه تخریب می شود و وجود سلول های بنیادی است که بازسازی آن را سبب می شود. این سلول ها به لحاظ درمانی از ارزش بالایی برخوردار هستند چرا که سلول ها که از menstrar blood (خون قاعدگی ) به راحتی و بدون نیاز به جراحی یا تخریب بافتی قابل دستیابی اند. و ما تلاش می کنیم روش های مهندسی  القای تمایز از این سلول ها برای اهداف درمانی استفاده کنیم.

استفاده از germ cells هم عموماً برای درمان ناباروری و حفظ باروری در کودکان مورد استفاده قرار می گیرد.

در پایان ضمن قدر دانی از فعالیت های علمی و پژوهشی شما و همکارانتان، از شما وجناب آقای دکتر آخوندی ریاست محترم پژوهشگاه ابن سینا برای فرصتی که در اختیار ما قرار دادید نهایت سپاس را داریم.

تهیه و تدوین: سمانه سادات عنایتی