پرونده ای برای حیات

زندگی در ماه، سیاره های جدید، کشف آب در ماه، باز هم آب در فضا، سرانجام آب را یافتیم ...، به دنبال زمینی دیگر،

اقیانوس فضایی!، گلخانه ای روی ماه و ...

تمامی مطالب بالا نشان دهنده تلاش بشر برای یافتن حیات در سایر نقاط کیهان است. در این نوشته قصد داریم موضوع حیات در سایر مناطق خارج از زمین را مورد بررسی قرار دهیم و متوجه شویم که این موضوع از چه زمانی آغاز شد و چه سرانجامی خواهد داشت.

قبل از هر سخنی در ابتدا مطلب «سقف ساده بسیار نقش» را مطالعه کنید. همان طور که در این مطلب مشاهده کردید ما در جهان بسیار بزرگی زندگی می کنیم که زمین ما در آن هیچ هم به حساب نمی آید! این پرسش كه آیا ما در عالم تنهاییم، در طول تاریخ ذهن بشر را پیوسته به خود مشغول كرده است. در واقع داستان یافتن حیات فرازمینی و مکان مناسب برای زندگی موجودات زنده، از زمانی آغاز شد که بشر فهمید در چه دنیای عظیمی زندگی می کند. دانشمندان در آن زمان از خود پرسیدند آیا ما تنها موجودات زنده در عالم هستیم؟ و آیا تنها مکان مناسب برای زندگی در عالم کره زمین است؟ تا اواخر قرن گذشته، فناوری ما آن قدر پیشرفت نكرده بود كه پاسخ این معما را خارج از دایره‌ی حدس و گمان و نزدیك‌به دنیای منطقی پیدا كنیم. با افزایش سطح دانش بشر درباره محیط اطرافمان و میلیون‌ها شكل دیگر حیات كه امروزه روی زمین وجود دارند یا حتی منقرض شده‌اند، تصورمان درباره‌ی منشا و ماهیت حیات متحول شده است.

این تحول در نگرش انسان و پرسش همیشگی او سرآغازی برای شروع پروژه های سنگین و طولانی مدت یافتن حیات در کیهان شد. پروژه هایی که برای مقبولیت یافتن در بین اذهان عمومی و توجیه کردن هزینه های سرسام آورشان توسط فیلم های هالیوودی حمایت شدند به طوری که در برهه ای از زمان، فیلم های بسیاری با موضوعات جنگ ستارگان، حمله موجودات فضایی به زمین، دوستی بین انسان و ufo ها و ...  شکل گرفت. اما بهتر است در ابتدا شرایط مناسب برای پیدایش حیات را بررسی کنیم تا بهتر بتوانیم درباره یافتن آن در سایر مناطق نظر دهیم.

چون تاكنون تنها با یك شكل حیات مواجه بوده ایم، دانشمندان در تعریف كلی حیات كه به اشكال دیگر هم قابل تعمیم باشد اختلاف نظر دارند. قطعاً می توانیم ویژگی های ظاهری موجودات زنده را وصف كنیم اما این كافی نیست. برای مثال نمی توان موجودات زنده را گونه ای تعریف كرد كه مواد غذایی می گیرند و مواد زاید را دفع می كنند، زیرا اغلب وسایل نقلیه هم همین كار را انجام می دهند. البته مفهوم حیات در مقاطع گوناگون توسط زیست شناسان و فلاسفه مورد بحث قرار گرفته است اما احتمالاً بهترین تعریف این است که: حیات نظام شیمیایی خودكفایی است كه وجود دارد و قادر است تكامل یابد. البته همان طوری كه گفته شد این تعریف فعلاً جوابگوی همان شكل حیاتی است كه سال هاست در زمین می شناسیم و ممکن است در آینده دچار تغییر شود. اما در هر صورت تعریف درست شكل حیات آن است كه مشخصات و ویژگی‌های مشترك در میان همه گونه‌های موجودات را داشته باشد. شاید مهم ترین ویژگی مشترک در بین موجودات همان صفت وجود داشتن و تکامل باشد.

مشخص‌ترین لازمه وجود و تكامل، منبع مناسب انرژی است كه به جز چند استثناء،به طور مستقیم یا غیر مستقیم خورشید و دیگر ستارگان تولیدکننده این منبع انرژی‌ هستند. شاید بپرسید این استثناها کدام هستند. موجودات زنده ریزی كه در شرایط دشواری مانند داخل لوله‌های رآكتورهای هسته‌ای، زندگی و رشد می‌كنند از این گونه موارد هستند. كرم‌هایی كه در تاریكی اعماق اقیانوس‌ها زندگی می‌كنند، جایی كه منبع انرژی، گرمای تونل‌های آتشفشانی است نیز گروه دیگری از این استثناها هستند. این موجودات ریزِ و جان سخت، خود را با محیط‌هایی سازگار كرده‌اند كه تصور نمی‌شود حیات در آنها وجود داشته باشد اما بالاخره آن ها هم به انرژی نیاز دارند.

عامل دیگر برای «وجود» داشتن موجودات، شرایط محیطی مناسب است كه سازگار با نیازهای حیات باشد. بدون وجود محیطی پایدار و محافظ، هر گونه حیاتی پیش از این كه فرصت حفاظت از خود را پیدا كند، از بین خواهد رفت. درست مانند لایه ازن زمین كه همه موجودات را از خطر پرتوهای مرگبار فرابنفش خورشید محافظت می‌كند.

تقریباً 95 درصد تركیبات شیمیایی حیات زمینی، مشتقات عناصر هیدروژن، اكسیژن و كربن هستند و از آنجا كه كربن به سادگی و به شكل‌های مختلف با خودش و دیگر عناصر پیوند محكم تشكیل می‌دهد و بلوك‌های سازنده حیات (ملكول‌های آلی) را می‌سازد، پس منطقی است كه احتمال شكل‌گیری حیات در "هر كجای" عالم به اندازه‌ی زمین باشد. برعكس اگر حیات روی زمین از سه عنصر نادر مثلاً مولیبدنیوم، پلوتونیوم و بیسموت شكل گرفته بود، آن گاه می‌توانستیم بپذیریم كه حیات منحصر به زمین است.

می‌دانیم كه آب، یكی از عناصر ضروری برای ظهور و دوام حیات، به نوعی كه می‌شناسیم است. اما آب در محیطی با فشار جو زمین در صفر درجه سانتیگراد یخ می‌زند و در 100 درجه سانتی گراد بخار می‌شود. آب مایع برای پیدایش حیات ضروری است. اگر سیاره بیش از حد از ستاره‌ی مادر دور یا به آن نزدیك باشد، دمای مناسب برای باقی ماندن آب مایع به وجود نمی‌آید. دما نیز یکی از عواملی است که نقش به سزایی در حیات دارد طبیعتا حیات در مناطق بسیار گرم در حد 100000 درجه سانتی گراد یا مناطق بسیار سرد مانند صفر مطلق نمی تواند شکل بگیرد.

در ادامه به بررسی مناطقی می پردازیم که می توانند محیط مناسبی را برای حیات فراهم سازند.

تهیه و تنظیم برای تبیان:

م.ح.اربابی فر