دروس نجوم اسلامی: دستگاه مختصات افقی

همانطور که لازم است برای مشخص نمودن یک نقطه روی کره زمین از عرض و طول جغرافیایی استفاده کنیم, باید بتوانیم موقعیت هر جرم سماوی را نیز در یک دستگاه مختصات مشخص نماییم. یکی از ساده ترین این دستگاه ها دستگاه مختصات افقی است.

در این دستگاه هر جسم با دو مؤلفه سمت و ارتفاع, مشخص می شود. برای تعریف این دو مؤلفه باید فرض کنیم که ما در مرکز یک دایره قرار گرفته ایم و افقی که در اطراف ما گسترده شده است, دایره ای است که از شمال شروع می شود و از مشرق به جنوب, سپس به غرب گسترش می یابد. همچنین آسمان بالای سر ما مانند یک نیم کره است که ما در مرکز آن ایستاده ایم. هر جرم سماوی را که در آسمان فرض کنیم, مشخص کننده نقطه ای از آن نیم کره فرضی است. بالاترین نقطه این نیم کره را سمت الرأس می نامیم.

زاویه سمت که با (A) نمایش داده می شود, نشانگر اینست که نقطه مورد نظر چند درجه با شمال فاصله دارد. مقدار زاویه سمت بین 0 تا 360 درجه از طرف شمال به مشرق اندازه گیری می شود. بنابراین زاویه سمت مشرق, 90 درجه و زاویه سمت جنوب 180 درجه و زاویه سمت مغرب 270 درجه فرض می شود. زاویه ارتفاع که با (a) نمایش داده می شود, زاویه ای است که اگر از سمت الراس، کمانی به طرف نقطه مورد نظر سپس به افق بکشیم, نقطه مورد نظر با افق تشکیل می دهد. ارتفاع اشیایی که در افق هستند, صفر و ارتفاع سمت الراس 90 درجه است. بنابراین اگر مثلا ماه در سمت 250 درجه و ارتفاع 10 درجه قرار گرفته باشد, در ناحیه جنوب غربی قرار گرفته و برای رؤیت آن باید, 10 درجه سر خود را بالا ببریم.

اگر در حرکت وضعی زمین که از جهت غرب به شرق, انجام می شود, قدری تامل نماییم, متوجه می شویم که تمامی اجرام سماوی از شرق طلوع می کنند و هنگامی که به نصف النهار ناظر (نصف النهاری که از نقطه ای که ناظر در آن ایستاده است, می گذرد) می رسند, حداکثر ارتفاع خود را پیدا می کنند و مجددا در نیمه دوم مسیر خود, رفته رفته ارتفاع خود را از دست داده و در سمت غرب, غروب می نمایند. از همین رو است که در ظهر شرعی خورشید حداکثر ارتفاع را دارد و دقیقا در جهت جنوب (برای مثل شهر قم) یا شمال  روی نصف النهار ناظر قرار می گیرد.

نویسنده:

دکتر محمد سمیعی

تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی