فضایل اخلاقی شیخ مفید در نگاه شیعه و سنی
علمای شیعه و سنی در مورد عالم بزرگ شیعه مطالبی گفته‌اند که در اینجا به برخی از آنها اشاره میکنیم:
شیخ مفید از دیدگاه دانشمندان شیعه
نجاشی، شاگرد نامدار و مورد اعتماد شیخ مفید در حق او گوید: نجاشی پس از ذکر نام و نسب او تا «یعرب بن قحطان» جد نژاد عرب می‌نویسد: "استاد ما رضی‌الله عنه است. جایگاه والای او در فقه و کلام و روایت و وثاقت و دانش مشهورتر از آنست که وصف شود."
«محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان بن سعید بن جبیر، شیخ و استاد ما - که رضوان خدا بر او باد - فضل او در فقه و حدیث، و ثقه بودن او مشهورتر از آن است که توصیف شود. او تالیفات متعددی دارد که از آنهاست: المقنعة، الارکان فی دعائم الدین، الایضاح و الافصاح در امامت، الارشاد العیون و المحاسن و ... .» (1)
شیخ طوسی شاگرد ارزنده مکتب شیخ مفید، درباره او در فهرست می‌نویسد:
«محمد بن محمد بن نعمان، معروف به ابن المعلم، از متکلمان امامیه است. در عصر خویش ریاست و مرجعیت شیعه به او منتهی گردید. در فقه و کلام بر هر کس دیگر مقدم بود. حافظه خوب و ذهن دقیق داشت و در پاسخ به سؤالات حاضر جواب بود. او بیش از 200 جلد کتاب کوچک و بزرگ دارد... .» (2)
فقیه بزرگوار ابویعلی جعفری که عنوان دامادی و جانشینی شیخ را نیز دارد، در حق استاد خویش گوید:
«او اندکی از شب را میخوابید و باقی شبانه روز را یا نماز میخواند یا مطالعه می‌کرد یا درس میگفت یا قرآن تلاوت می‌کرد... .»(3)
تمام دانشمندان که به نوعی به شرح حال او پرداختهاند، او را با جلالت قدر و عظمت علمی توصیف نموده‌اند.
ابن شهر آشوب از وی چنین یاد می‌کند: «شیخ مفید، ابوعبدالله محمد بن نعمان حارثی بغدادی عکبری ... شاگرد ابوجعفر ابن قولویه، و ابوالقاسم علی بن محمد رفاء، و علی بن ابی‌الجیش بلخی بود. حضرت صاحب‌الزمان او را مقلب به "شیخ مفید" نمود.»
علامه حلی نیز اینگونه می‌نویسد: «محمد بن محمد بن نعمان مکنّی به "ابوعبدالله" و ملقب به "مفید" است. مفید معروف به "ابن‌المعلم" بود و از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنهاست. کلیه دانشمندان ما که بعد از وی آمده‌اند از دانش او استفاده نموده‌اند. فضل و دانش او در فقه و کلام و حدیث مشهورتر از آن است که به وصف آید. او موثق‌ترین و داناترین علمای عصر خود بود. ریاست علمی و دینی طایفه شیعه امامیه در زمان او به وی منتهی گشت.»
شهید قاضی نورالله شوشتری در کتاب فارسی خود "مجالس‌المومنین" سخن مفصل خود پیرامون شخصیت او را بدین‌گونه آغاز می‌کند: "... افادت پناهی که عقل مستفاد از قوت قدسیه او مستفید، و فکر فلک‌پیمای او با ملا اعلی در گفت و شنید بود. مجتهدی قدسی‌ضمیر، و متکلمی نحریر، شاهبازی تیزآهنگ، و بدیهه‌پردازی فیروزچنگ، اشاعره از سطوت مناظره او در کنج اعتدال، و حال ارباب اعتزال از دهشت مباحثه او مانند."
علامه بحرالعلوم نیز می‌گوید: "«محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله مفید، استاد استادان بزرگ و رئیس روسای ملت اسلام، گشاینده درهای تحقیق با اقامه دلیل و برهان با بیان روشن خویش، سرکوبگر فرقه‌های گمراه، دانشمندی که تمامی جهات فضل و دانش در وی گرد آمده و ریاست علمی و دینی به او منتهی گشته بود."
نظر دانشمندان اهل سنت
علاوه بر دانشمندان شیعه، بزرگان و مورخین اهل سنت نیز او را با علم و فضل و تقوا ستودهاند:
ابن حجر عسقلانی نیز می‌نویسد: "دانشمند بزرگ رافضه (شیعه) ابوعبدالله بن معلم، صاحب تصانیف بدیع است که دویست کتاب دارد. او به خاطر عضدالدوله قدرتی بزرگ داشت. هشتاد هزار رافضی (شیعه) جنازه او را تشییع کردند. در سال 413 وفات یافت. خطیب بغدادی نوشته است "مفید" کتابهای بسیاری در گمراهی شیعه! و دفاع از اعتقاد آنها و نکوهش از صحابه و تابعین و ائمه دین و مجتهدین نوشته است. او با کتابها و نظریاتش بسیاری را گمراه ساخت! تا این که خداوند اهل تسنن را با مرگ وی آسوده گردانید." سپس ابن حجر می‌گوید: "مفید بسیار پارسا و فروتن و پاسدار علم بود. گروهی از دانشمندان از محضرش برخاستند، و در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاهی عالی یافت، تا جایی که گفته‌اند او بر هر دانشمند بلندقدری منت دارد. پدرش در "واسط" معلم بود، و مفید در آنجا متولد گردید. بعضی هم گفته‌اند در "عکبرا" متولد شده است." میگویند عضدالدوله برای ملاقات او به خانه‌اش می‌رفت و هرگاه بیمار می‌شد به عیادتش می‌شتافت. شریف ابویعلی جعفری داماد مفید گفته است: "مفید جز اندکی از شب را نمی‌خوابید. سپس برمی‌خاست و به نماز می‌ایستاد، یا مطالعه می‌کرد، یا مشغول تلاوت قرآن می‌گشت."
ابن حجر عسقلانی در ادامه می‌گوید: «او بسیار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت. جماعت بسیاری از محضر او بهره بردند. او بر تمام شیعیان حق دارد. پدرش در واسط زندگی می‌کرد و به آموزگاری میپرداخت. او در عکبری کشته شد. گفته میشود که عضدالدوله به ملاقات او می‌شتافت و هنگام مرض به عیادت او می‌رفت.» (4)
عماد حنبلی، یکی دیگر از دانشمندان اهل سنت از تاریخ ابن ابی طی حلبی در مورد او نقل کرده است:
«او بزرگی از بزرگان امامیه و رئیس بخش فقه و کلام و مباحثه میباشد. او با پیروان هر عقیده به مباحثه و مناظره میپرداخت. موقعیت شایان توجهی در تشکیلات دولت آل بویه داشت. او صدقه فراوان میداد. بسیار اهل خشوع و تهجد، و اهل نماز و روزه و خوش لباس بود. او مورد زیارت و ملاقات عضدالدوله قرار میگرفت. جثه او چهار شانه و لاغر و گندمگون بود. نزدیک 76 سال عمر کرد و بیش از 200 جلد تالیف دارد. تشییع جنازه او شهرت دارد. در تشییع او بیش از 80 هزار نفر از شیعیان شرکت جستند و درگذشت او در ماه رمضان بود. رحمت خدا بر او باد ... .» (5)
شیخ عبدالله یافعی، یکی دیگر از دانشمندان اهل سنت، در "مرآت‌الجنان" ضمن وقایع سال 413 و دانشمندانی که در آن سال درگذشته‌اند می‌نویسد: "در این سال وفات یافت دانشمند شیعه و پیشوای رافضه صاحب تصانیف بسیار، رئیس آنها معروف به "مفید و ابن‌معلم" وی در کلام و فقه و جدل استاد فرزانه بود. او در دولت "آل بویه" با طرفداران هر مسلک و عقیده‌ای با جلالت و عظمت مناظره می‌کرد.
«در آن سال بود که عالم بزرگ شیعه وفات نمود. او صاحب تالیفات فراوان و شیخ بزرگ امامیه، معروف به «مفید» و «ابن المعلم» بود. او در علم کلام، فقه و جدل تبحر داشت و در مناظرات با هر صاحب عقیده شرکت میجست و در تشکیلات آل بویه با جلالت و احترام زندگی می‌کرد.» (6)
شیخ بزرگوار ما در سال 413 در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجلیل فراوان مردم و قدردانی علما و فضلا قرار گرفت. و به تعبیر شاگرد بزرگوارش شیخ طوسی که خود حاضر در صحنه بوده است، روز وفات او از کثرت دوست و دشمن برای ادای نماز و گریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است.
هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع کردند و سید مرتضی علم الهدی بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد(علیهالسلام) پائین پای آن حضرت و نزدیک قبر استادش ابن قولویه مدفون گردید.
ابن ندیم که از معاصران شیخ مفید بوده و مانند او در بغداد میزیسته در فهرست خود نوشته است: «ابن المعلم، ابوعبدالله ریاست متکلمین شیعه در عصر ما به وی رسیده است. او در علم کلام (عقاید و مذاهب) به روش مذهب شیعه بر همه کس پیشی دارد. دانشمندی باهوش و بافر است. من او را دیده‌ام، دانشمندی عالیقدر است... .»
در جای دیگر می‌نویسد: «ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان، ریاست وی بر اصحاب خود از شیعه امامیه در فقه و کلام و آثار، در زمان ما به وی منتهی گشته است. ولادت او در سال 338 هجری روی داده است.»
ابن جوزی دانشمند مشهور که او نیز هم‌عصر شیخ مفید بوده در وقایع سال 413 قمری می‌نویسد: «محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله معروف به ابن معلم، پیشوای شیعه امامیه و دانشمند آنها بود، و کتابها بر اساس مذهب آنان تصنیف کرده است. سیدمرتضی از جمله شاگردان اوست. ابن معلم مجلس مناظره‌ای در خانه‌اش منعقد ساخته بود که در آن عموم دانشمندان گرد می‌آمدند، او در نزد امرای اطراف که متمایل به مذهب وی بودند، مقامی عالی داشت. در ماه رمضان این سال وفات یافت. سیدمرتضی او را مرثیه گفت.»
ابن ابی‌طی می‌گوید: "وی از مستمندان دستگیری بسیار می‌کرد، فروتنی و خشوع وی زیاد، و نماز و روزه‌اش فراوان، و لباسش زبر بود. گاهی عضدالدوله نیز شیخ مفید را زیارت می‌کرد. مفید شیخی متوسط القامه، لاغر اندام و گندمگون بود. هفتاد و شش سال زندگی کرد. بیش از دویست کتاب تصنیف کرده است. ماجرای جنازه او مشهور است. زیرا هشتاد هزار نفر از رافضیان و شیعیان او را تشییع کردند. خدا اهل تسنن را از شرّ او آسوده گردانید! وفات او در ماه رمضان اتفاق افتاد."
پینوشتها:
1- رجال نجاشی، ص 399، چاپ جامعه مدرسین قم.
2- معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 206.
3- فهرست ابن ندیم، ص 266 و 239، چاپ الاستقامه.
4- لسان المیزان، ج 5، ص 368.
5- شذرات الذهب، ج 3، ص 199.
6- مرآة الجنان یافعی.
منابع تحقیق:
دائرة المعارف الاسلام.
کیهان اندیشه، شماره چهل و ششم.
معالم العلماء، ابن شهر آشوب، تهران، فردین.مجالس المؤمنین، نورالله شوشتری، تهران، اسلامیه.
گروه دین و اندیشه تبیان، گردآوری مهری هدهدی .
