برش از عالم معنا...
گوش اسرار شنو نیست و گرنه «اسرار»
برش از عالم معنا خبرى نیست كه نیست!
حکیم ملا هادی سبزواری از شارحان برجسته كلمات و تابع افكار صدرالدین شیرازی مشهور به ملاصدراست. باید اذعان داشت که از نظر تشكیل حوزه گرم فلسفى و جذب شاگرد از اطراف و اكناف و تربیت آن ها و پراكندن آن ها در بلاد مختلف، بعد از حكیم نورى كسى به پای حكیم سبزوارى نمىرسد. شهرتش در همه ایران و قسمت هاى خارج ایران پیچید. طالبان حكمت از هر سو به محضرش مىشتافتند. شهر کوچک سبزوار از پرتو وجود این حكیم عالی قدر قبله جویندگان حكمت الهى گشت و مركزحوزه علمى شد.
حکیم سبزواری از منظر دیگر اندیشمندان:
ـ كنت گوبینو فیلسوف معروف فرانسوى كه نظر خاصّش در فلسفه تاریخ معروف است، مقارن اوج شهرت حكیم سبزوارى سه سال وزیر مختار فرانسه در ایران بوده و كتابى هم به نام سه سال در ایران منتشر كرده است. او مىنویسد:
«شهرت او به قدرى عالمگیر شده كه طلاب زیادى از ممالك هندوستان، تركیه و عربستان براى استفاده از محضر او به سبزوار رو آورده و در مدرسه او مشغول تحصیل هستند.»
حكیم سبزوارى فوق العاده خوش بیان و خوش تقریر بود،با شور و جذبه تدریس مىكرد.او گذشته از مقامات علمى و حكمى، از ذوق عرفانى سرشارى برخوردار بود. بعلاوه، مردى با انضباط، اهل مراقبه، متعبّد، متشرّع و بالاخره سالك الى الله بود. مجموع این ها سبب شده بود كه شاگردانش تا سرحد عشق به او ارادت بورزند. از نظر جاذبه استاد و شاگردى، حكیم سبزوارى بى مانند است. بعضى از شاگردانش بعد از او با این كه چهل سال از او فاصله گرفته بودند، باز هم هنگام یاد آورى او به هیجان مىآمدند و اشك مىریختند.
در حال حاضر شعاع فكرى و عظمت علمى حكیم سرزمین هاى بسیار دور را نیز درنوردیده است و امروزه كمتر دانشگاهى پیدا مى شود كه در آن جا علوم عقلى و فلسفه شرق مورد توجه قرار گیرد و نامى از ملا هادى سبزوارى در آن جا نباشد. براى نمونه:
• ـ در آثاراقبال لاهورى ، اندیشمند مسلمان پاكستان ، مى خوانیم : « پس از ملاصدرا، فلسفه ایرانى با ترك آیین نو افلاطونى، به فلسفه اصیل افلاطون روى آورد. نماینده بزرگ این گرایش جدید ملا هادى سبزوارى است . او بزرگترین متفكر عصر اخیر ایران است . بنابراین بررسى فلسفه او براى شناخت نحوه تفكر اخیر ایران لازم است . فلسفه سبزوارى مانند فلسفه هاى اسلاف او سخت با دین آمیخته است . سبزوارى با اسناد فعلیت به حق ، جهان بینى ایستاى افلاطون را دگرگون كرد و به پیروى از ارسطو حق را مبدا ثابت و موضوع همه حركات شمرد. از دیدگاه او همه موجودات عالم به كمال عشق مى ورزند و به سوى غایت نهایى خود سیر مى كنند.»
ـ همچنین پرفسور توشى هیكو ایزوتسو، دانشمند ژاپنى و استاد فلسفه دانشگاه مك گیل كانادا و استاد ممتاز دانشگاه توكیو، پیرامون شخصیت فلسفى و عرفانى حاج ملا هادى مى گوید: «حاج ملا هادى سبزوارى متفكرى است كه اثر معروف «منظومه و شرح آن » از اوست و به اتفاق همگان بزرگترین فیلسوف ایرانى در قرن نوزدهم بود. در عین حال وى در میان استادان و بزرگان عارف آن عصر مقام اول را داشت .»
در حال حاضر شعاع فكرى و عظمت علمى حكیم سرزمین هاى بسیار دور را نیز درنوردیده است و امروزه كمتر دانشگاهى پیدا مى شود كه در آن جا علوم عقلى و فلسفه شرق مورد توجه قرار گیرد و نامى از ملا هادى سبزوارى در آن جا نباشد
آنچه از قلمش صفحات را بیاراست...
از این حکیم بزرگ آثار بسیاری برجای مانده است که برخی از آثار برجسته سبزواری به قرار زیر است:
1- منظومه: شناخته‌ترین كتاب حکیم سبزواری منظومه اوست كه خود وی آن‌را شرح كرده است. این اثر نفیس و كم نظیر حاصل تلاش بیش از بیست سال از عمر با بركت حكیم در سنین جوانى است. مؤلف خود در آخر كتاب تاریخ شروع را سال 1240 ق و زمان ختم آن را سال 1261 ق یاد كرده است. البتّه چون این كتاب را در سنین جوانی نوشته از این رو نمی‌تواند معرّف مقام علمی او باشد. این كتاب، از تلفیق نظم و نثر گرد آمده است و شامل یك دوره فلسفه و منطق و امّهات مباحث فلسفی به نحو اختصار است. به همین مناسبت منظومه حکیم سبزواری در مراكز علمی در سلسله كتاب های درسی قرار گرفت و در عصر مؤلف نیز در طهران - كه مهم‌ترین مركز تدریس فلسفه بود- این كتاب تدریس می‌شد.
كتاب منظومه تلخیص مرتّبی از اسفار اربعه ملاصدرا است و در بیشتر موارد تقریباً عین عبارت های اسفار را نقل كرده است. این كتاب متجاوز از هزار و صد بیت دارد و از دو قسمت:
1-منطق به نام اللئالی المنتظه (= گوهرهای در رشته كشیده) ؛
2-قسمت فلسفه به نام غررالفراید تشكیل یافته است.
مجموع مباحث منطق و فلسفه امروزه به نام شرح منظومه سبزوارى كانون با صفاى حوزه ها را گرم نگه داشته و علاوه بر اینكه نشان مى دهد حاج ملا هادى عالمى منطقى و فیلسوفى بزرگ بوده شاعرى زبر دست و توانا بوده است.
2- حواشی بر اسفار كه در حاشیه اسفار چاپ شده است. این حواشی بر تمام كتاب غیر از قسمت جواهر و اعراض به طور مرتب تألیف شده و مفصل‌ترین تعلیقه‌ای است كه بر اسفار نوشته شده است.
3- رسالة الاجوبة الاسراریة که جواب های پرسش هایی است كه شخصی به نام اسماعیل بجنوردی درباره اشتقاق قمر و معاد جسمانی، عالم مثال، وجود بهشت و جهنم و عدم تناهی اَدوار از او پرسیده است.
4- كتاب اصول دین.
5- رساله‌ای در اشتراك وجود.
6- اسرارالحكم، یكی از كتاب های معتبر سبزواری به زبان فارسی است. این كتاب را به خواهش ناصرالدین‌شاه قاجار نوشته است و مشتمل بر یك دوره حكمت و اصول عقاید اسلامی است. حكیم بزرگوار این اثر نفیس را در دو بخش تنظیم كرده است .
در بخش اول آن كه مربوط به حكمت نظرى است حكمت را پس از مقدمه در اثبات واجب الوجود و مباحث توحید آغاز و به دنبال آن مباحث معاد و نبوت و امامت را به طور استدلالى دنبال كرده است و با آوردن ادله اى در اثبات امامت حضرت مهدى (عج ) این بخش را به پایان برده است . در بخش دوم كتاب كه در حكمت عملى است پس از مقدمه ، فلسفه تفاوت بلوغ زن و مرد را مطرح ساخته و در آن بحث طهارت و اسرار نجاست را بیان فرموده و با طرح مباحث نماز و زكات و روزه این بخش را نیز به پایان برده است .
حاجی در این كتاب از سایر ابواب فقه سخنى به میان نیاورده و در آخر كتاب اشاره كرده كه چون در كتاب فقه اش سایر ابواب را به نظم در آورده از طرح آن در این جا خوددارى نموده است. این كتاب نشان مى دهد كه حكیم علاوه بر فلسفه در علوم مختلف از جمله فقه تبحر داشته است. اسرارالحكم را برای نخستین بار میرزا یوسف آشتیانی مستوفی الممالك چاپ كرد. این مرد نیكوكار خود، از مریدان حاجی بود و ناصرالدین‌شاه را بر آن داشت كه حاجی را ملاقات كند. ناصرالدین‌شاه شخصاً به منزل حاجی رفت و چنان روحانیت سبزواری او را تحت تأثیر قرار داد كه همواره از ملاقات مذكور شادمان بود و می‌گفت: «... عالمی به روحانیت حاجی ملا هادی در عمر خود ندیدم.»
7- حواشی بر مفاتیح الغیب ملا صدرای شیرازی، این حواشی در استواری، متانت نظیر حواشی اسفار محسوب می‌شود.
8- شرح دعای جوشن كبیر معروف به شرح‌الاسماء.
9- شرح دعای صباح منسوب به مولى الموحدین امیر المومنین(ع) با عنوان مفتاح الفلاح و مصباح النجاح که حاوی نكاتی لطیف و عارفانه است.
10- یكی از بهترین و تحقیقی‌ترین آثار سبزواری شرح مثنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی است. از این شرح احاطه حكیم بر آیات و اخبار و تفاسیر و آثار عارفان، خواه نثر و خواه نظم، به خوبی معلوم می‌گردد. از این كتاب بر می‌آید كه حاجی همواره با مثنوی انس داشته و آن‌را مورد مطالعه قرار می‌داده، همچنین معلوم می‌شود كه در زمان شرح نسخه‌های متعددی از آن در دست داشته است.
11- حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه و مبدأ و معاد از ملا صدرای شیرازی.
12- دیوان اشعار حاج ملا هادى سبزواری : حكیم سبزوارى به فارسى و به عربى شعر مىسروده و در اشعارش به«اسرار» تخلص مىكرده است.دیوان اشعار او بالغ بر هزار بیت است و غزلیات و رباعیات و... بسیار زیبای عرفانى را در برگرفته است و نشان مى دهد كه این عالم بزرگوار در فن شعر و ادب نیز توانایى كامل داشته است.
در قسمتى از اشعارش كه نكات عرفانى در برداشته ، مى خوانیم :
شورش عشق تو در هیچ سرى نیست كه نیست
منظر روى تو زیب نظرى نیست كه نیست
زفغانم ز فراق رخ و زلفت به فغان
سگ كویت همه شب تا سحرى نیست كه نیست
نه همین از غم او سینه ما صد چاك است
داغ او لاله صفت بر جگرى نیست كه نیست
موسى نیست كه دعوى اناالحق شنود
ور نه این زمزمه اندر شجرى نیست كه نیست
گوش اسرار شنو نیست و گرنه «اسرار»
برش از عالم معنا خبرى نیست كه نیست!
منابع:
گلشن ابرار- ج1
سایت فلسفه و حکمت
سایت اندیشه قم
___________________
بخش دین و اندیشه
