تبیان، دستیار زندگی
و مصرف " « وَالذینَ اذااَنفَقوا لَم یُسرفوُا و لَم یَفتروُاوَكانَ‏بینَ ذلكَ قواماً» ( فرقان/ 67) « آنان كسانى هستند كه هرگاه انفاق كنند ، نه‏اسراف كنند و نه سختگیرى، بلكه در میان این دو، اعتدال‏ مى‏ورزند.» این آیه،...
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : مهری هدهدی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اعتدال در انفاق و مصرف

غذا خوردن در اسلام

« وَالذینَ اذااَنفَقوا لَم یُسرفوُا و لَم یَفتروُاوَكانَ‏بینَ ذلكَ قواماً»

( فرقان/ 67)

« آنان كسانى هستند كه هرگاه انفاق كنند ، نه‏اسراف كنند و نه سختگیرى، بلكه در میان این دو، اعتدال‏ مى‏ورزند.»

این آیه،بیانگر یكى از مهمترین مسایل زندگى است كه رعایت آن ‏موجب آسایش و آرامش فرد و جامعه شده و باعث گشودن گره‏هاى مشكلات ‏و برطرف شدن بسیارى از نابسامانى‏هاى اجتماعى و اقتصادى ‏مى‏گردد . و مى‏توانازآن به عنوان معجزه زندگى یاد كرد، و آن مساله اعتدال در انفاق و مصرف است.

اعتدال،یعنى میانه‏روى و حدفاصل بین افراط و تفریط، كه چنین‏كارى از نظر اسلام در همه چیز ، محبوب و مطلوب است ، قرآن ‏مسلمانان را به خاطر پیروى از اسلام، به عنوان «امت وسط‏» یعنى ‏امت معتدل خوانده ومى ‏فرماید: « وَكذلكَ جَعلناکُم اَمةٌ وَسَطاً»( بقره /143) این‏گونه شما را امت میانه قرار دادیم.

امیرمؤمنان على(ع) آنان را كه از راه اعتدال به سوى افراط یاتفریط كشانده مى‏شوند، جاهل خوانده و مى‏فرماید: « لا تَرَی الجاهِلُ الّامفرطا او مفرطا » همیشه جاهل را نمى‏نگرى جز این كه یا زیاده‏روى مى‏كند، و یا كم مى‏آورد.

در آیه مورد بحث،كه بیانگریکی ازنشانه های بندگان ممتاز خداست ، از یكى از شاخه‏هاى مهم اعتدالى ، كه مربوط به امور اقتصادى‏ و زندگى اجتماعى است سخن به میان آورده،كه نقش مهمى در اصلاح ‏زندگى و سامان یافتنشؤون اجتماعى و خانوادگى دارد؛ و آن رعایت‏اعتدال در مصرف است ، یعنى انسان مسلمان، در انفاق و مصرف، نه‏اسراف مى‏كند و نهسختگیری، بلكه راه میانه ی بین این دو را برمى‏گزیند.


نكوهش اسراف در اسلام

اسراف،به معنى هرگونه زیاده ‏روى و تجاوز از حد اعتدال در هرچیزى است كه انسان آن را به جا مى‏آورد.

اسراف مصادیق مختلف دارد .یكى از شاخه‏هاى آن،كه در آیه موردبحث از آن نهى شده ، اسراف در مصرف است؛ مانند: اسراف در خوردن وآشامیدن، اسراف در دور ریختن غذاهاى اضافى ، اسراف در صرف ‏هزینه‏هاى گزاف در امور تجملى، تزیینى، تشریفات بى ‏محتوا و...

حتى اگر در عبادت زیاده‏روى شود،مثلا در وضو یا غسل، آب بیش ازحدِّ عقلى و طبیعى مصرف گردد، اسراف است . بر همین اساس ،‏پیامبر(ص) فرمود: « فى الوضوء اسراف، و فى كل شى‏ء اسراف‏ » دروضو و در هر چیزى مى‏تواند اسراف راه یابد.

شخصى به نام عباسى به محضر امام رضا(ع)مشرف شد و پیرامون ‏شیوه صحیح مصرف در خانه نسبت‏ به هزینه زندگى،همسر و فرزند وسایر شوون سؤال كرد، حضرت رضا(ع) در پاسخ فرمود: « باید مصرف تو،به گونه‏اى باشد كه بین دو كار ناپسند(اسراف وسختگیری) قرارگیرد. »

عباسى پرسید: منظورتان از این سخن چیست ؟  امام فرمود: آیا سخن خدا در قرآن را نشنیده‏اى كه اسراف و سختگیری را ناپسند مى‏شمرد ومى‏فرماید « والذین اذا انفقوا...»

« بندگان خداى رحمان كسانى هستند كه هرگاه انفاق كنند، نه اسراف‏كنند و نهسختگیری، بلكه میان این دو(حد اعتدال)را مى‏گیرند» بنابراین در مورد معاش و هزینه زندگى اعضاى خانواده، در خرید ومصارف، میانه ‏رو باش.

مطابق روایت دیگر، یك روز امام صادق(ع) در نزد شاگردان، همین‏آیه (67 فرقان) را تلاوت فرمود، آنگاه مشتى سنگریزه از زمین ‏برداشت، محكم در دست گرفت و فرمود: این همان بخل و سختگیرى‏است (كه در آیه از آن نهى شده است) سپس مشت دیگرى برداشت و چنان ‏دست ‏خود را گشود كه همه آن بر روى زمین ریخت و فرمود: این همان‏اسراف است، بار سوم مشت دیگرى برداشت و كمى دست‏خود را گشود،به گونه‏اى كه مقدارى فرو ریخت، و مقدارى در دستش باقى ماند وفرمود: «این همان اعتدال بینسختگیری و اسراف است.»

در قرآن،در آیات متعدد از اسراف در مصرف و انفاق نهى شده است‏.به عنوان نمونه نظر شما را به چند آیه جلب مى‏كنیم :

1.« کُلوُا وَ اشرَبوا وَ لا تُسرفُوا». بخورید و بیاشامید ولى‏اسراف نكنید.( اعراف/31)

2.«وَ آتوا حَقَهُ یوم حَصادِه و لا تُسرفوا»( انعام/ 141)هنگام درو، حق‏ زكات(غلات و...)را بپردازید، ولى (در انفاق)اسراف نكنید.

3.روایت‏شده، فقیرى به محضر پیامبر(ص)آمد و تقاضا كرد كه آن ‏حضرت پیراهنش را به او ببخشد. پیامبر(ص) پیراهن را از تن خود بیرون آورد و به او داد، و چون پوشش دیگر نداشت، در خانه به ‏طورعریان نشست و حتى براى نمازبیرون نرفت، كافران درغیاب، آن حضرت را سرزنش كردند و به او چنین تهمت زدند كه خواب ‏و لهو، آن حضرت را از نماز بازداشته است. در این هنگام این آیه‏ نازل شد: «ولاتجعل یدك مغلوله الى عنقك و لا تبسطها كلى البسط فتقعد ملوما محسورا» (اسراء 29) هرگز دستت را برگردنت زنجیر نكن(بخل‏نورز)و بیش از حد(اعتدال نیز)دست‏خود را مگشاى تا مورد سرزنش‏قرار گیرى و از كار فرو مانى.

براساس همین آیات و دستورهاى الهى، پیامبر(ص) فرمود: «ما مِن نَفَقَةٍ احبُّ الی الله مِن نفقة قصد و یبغض الاسراف» هیچ انفاقى درپیشگاه خدا محبوب ‏تر از انفاق معتدلانه نیست. و خداوند اسراف درانفاق را دشمن دارد.

نیز بر همین اساس پیامبر(ص) و امیرمومنان على(ع) و سایرامامان علیهم السلامبسیار ساده مى‏زیستند، و از هرگونه تجمل ‏گرایى وتشریفات پرهیز جدى مى ‏نمودند.

امیرمومنان على(ع) براى كارگزاران خود چنین نامه مى‏نوشت:

«آدِقوُااَقلامَکُم، وَ قارِبوُابَینَسُطوُرِکُم، وَ احذِفوُاعَن فُضوُلِکُم ،واقصدوُالمَعانی، و ایّاکُم والاكثار، فانَّ اموالُالمُسلمینلا تَحتَمِلُ الضَّرر» سر قلم‏ها را نازك‏ تر كنید، بین سطرها را نزدیك‏ نمایید، ازاستفادهواژه‏هاى زاید بپرهیزید، معانى را هدف ‏قرار دهید و از پرچانگى و زیاده ‏روى دورى نمایید، زیرا نباید به ثروت مسلمانان آسیب برسد.

نیز فرمود: « آگاه باشید ؛بخشیدن مال در جاى ناروا، بریز وبپاش و بیهوده نمودن آن است، این گونه بخشش ، بخشنده را در دنیا بالا مى‏برد، ولى در روز رستاخیز به پایین مى‏كشاند ، و در پیش‏مردم او را محترم مى‏كند، ولى در پیش خدا خوار مى‏گرداند . هركس ‏مال خود را در جاى نادرست و نزد ناشایستگان گذاشت، خداوند شكرآن مال را به او حرام مى‏نماید.»

در ادامه فرمود:«مَن اَنفَقَشیئاً فىغَیرِطاعَةِ اللهفَهُوَ مُبذِرٌ» كسى كه چیزى ازمال خود را در راه غیر خدا مصرف كند، چنین كسى اسراف كار است.

یاسر خادم مى‏گوید: روزى غلامان امام رضا(ع) میوه مى‏خوردند، ولى‏هنوز آن را به طور كامل نخورده، به گوشه‏اى مى‏انداختند، آن حضرت‏ اینعمل اسراف كارانه آنها را دید و خشمگین شد . به آنها فرمود:

«سبحان الله! اگر شما به این میوه‏ها نیاز ندارید، انسان‏هایى‏هستند كه نیاز دارند، چرا دور مى‏ریزید؟ آنها را نگه دارید و به ‏نیازمندان بدهید.»

و امام صادق(ع) در ضمن نهى از دور افكندن هسته خرما، و نكوهش ‏اسراف كاران فرمود: «حتى ته مانده آب ظرفى را به دور نریزید كه اسراف است.»


پرهیز شدید امام خمینى از اسراف در مصرف

حضرت امام خمینى قدس سره، كه در عمل به دستورات اسلام، بسیارجدى و نمونه بودند، در مورد اسراف در همه ابعادش و به ویژه درمصرف، حساسیت مخصوصى داشتند، به عنوان نمونه نظر شما را به سه ‏مورد زیر جلبمی کنیم:

1-   یكى ازمسؤولین دفتر امام خمینى قدس سره مى‏نویسد: یك بارمسؤول امور مالى، پشت ‏یك پاكت چیزى نوشت و به امام داد . امام‏در یك كاغذ كوچك جواب آن را داد و در زیر آن چنین نوشت: شما دراین قطعه كوچك نیز مى‏توانستید بنویسید. »

از این رو آن برادر خورده‏ كاغذها را جمع و جور مى‏كرد و دركیسه‏اى مى‏گذاشت، و هنگامى كه مى‏خواست، براى امام چیزى بنویسد،روى آن كاغذ پاره‏ها مى‏نوشت، امام هم زیرش جواب مى‏نوشتند.

2-  خانم زهرا مصطفوى(دختر امام)از خاطرات دوران كودكى‏خود، چنین مى‏گوید:

درس امام در ساعت ‏یازده و نیم تمام مى‏شد . ایشان در این هنگام‏بیست دقیقه با ما(كه كودك بودیم) بازى مى‏كرد، سپس ده دقیقه به ‏ظهر، براى انجام مقدمات نماز حاضر مى‏شد . امام با خرید اسباب‏بازى خیلى مخالف بودند و مى‏گفتند: این پول باطلى است . باوسایلى مانندگِل، تیله درست مى‏كردیم، بعد مى‏چیدیم و مى‏گفتیم هركس به این تیله‏ها بزند برنده است، بازى بیست دقیقه ما این گونه‏ساده بود...

3-یكى از اعضای دفتر امام خمینى(ره) نقلمی کند: یك روز برطبق وظیفه‏اى كه هر ماه بر عهده داشتیم، در پایان ماه صورت‏مخارج ماهیانه را(در جماران) به خدمت امام فرستادیم، و در ضمن‏آن مخارج خانه امام از مهمانى‏ها، رفت وآمدهاى امام، پول برق‏خانهو ...را نوشته بودیم . هنگامى كه صورت مخارج را نزد امام‏ ‏فرستادیم، پس از نیم ساعت‏ حاج احمدآقا(فرزند امام) تلفن زد وگفت: از وقتى كه صورت حسابراداده‏اید، امام مرتب لب باغچه قدم‏مى‏زند و سخت ناراحت است، زیرا مخارج خانه امام در این ماه ازده هزار تومان(آن عصر) تجاوز كرده است لذا امام مى‏فرماید:

«اگر خرج خانه من از ده هزار تومان تجاوز كند، من اصلا ازاین جا مى‏روم.»

حاج احمد آقا به من گفت: شما ببینید كه خرج اضافى در این ماه‏ چه بوده است،تا به آقا بگوییم و خیال امام راحت‏شود.

ما پس از جستجو در دفاتر، سه قلم خرج اضافه آن ماه را یافتیم كه ابداً مربوط به خانه امام نبود ، است، مثلا:

- گازوئیلى كه از خانه امام زیاد آمده بود ما گفتیم كه آن‏را در انبار حسینیه جماران بریزند.

- ماشینى كه خانواده حضرت امام را مى‏برد، و براثربى‏توجهى راننده خسارتى به آن وارد شده بود ، و هزینه‏اى پیدا نموده بود.

- برزنتى براى خانه حضرت امام  تهیه شده بود تا داخل‏ منزل ایشان از بالاى پشت‏بام دیده نشود، زیرا پاسداران در آنجا پاس مى‏دادند.

صورت این چند قلم اضافه خرج را خدمت امام فرستادیم، درنتیجه ایشان احساس آرامش كرده و آسوده خاطر شدند. از همین یك ‏نمونه مى‏توان شدت پرهیز امام از اسراف و زیاده ‏روى در مخارج‏ خانه را به دست آورد.


دورى از تقتیر و سختگیرى

اعتدال در مصرف یكى از ویژگى‏هاى بندگان ممتاز الهى است، كه در میانه دو چهره قرارگرفته است، نخست جنبه افراطى آن است‏كه از آن به اسراف و تبذیر یاد مى‏شود كه بیان گردید، دوم جنبه‏ تفریطى آن كه چهره تفریط ، اعتدال در مصرف است كه از آن به‏ تقتیر یا سختگیرى و زندگى رنج‏آور تعبیر مى‏گردد . اسلام دین سمحه‏ و سهله است، هرگز حاضر نیست كه مسلمانان در سختى و رنج اقتصادى‏زندگى كنند . باید با كار و كوشش و سرپنجه تدبیر، شكل زندگى رابه شیوه‏اى تبدیل كرد كه موجب وسعت در زندگى و آسایش گردد.

پیامبر اكرم(ص)همان گونه كه از اسراف جلوگیرى مى‏كرد، به‏موازات آن از اقتار وسختگیری در زندگى، نهى مى‏نمود. رسول‏اكرم(ص)فرمود: «اِنَّ مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ اَن یشبهَهُ وَلَدَه....»

" از سعادت و خوشبختى انسان مسلمان،آن است كه داراى فرزندى باشدكه ‏در نیكى، شبیه به خود اوبوده و نیز داراى همسر زیبا و دیندار، ومركب راهوار و خانه وسیع باشد."

در ماجراى ابولبابه( گفتن یك راز نظامى حكومت اسلامىبه یهودیان ) به گناه خود پى برد و توبه حقیقى كرد و پس ازمدتى آیه 102 سوره توبه در پذیرش توبه او از جانب خداوند نازل‏شد، پیامبر(ص)با تلاوت آن آیه، به او بشارت داد. ابولبابه به‏پیامبر(ص)عرض كرد: اجازه بده به شكرانه قبول شدن توبه‏ام، نصف‏اموالم را انفاق كنم . پیامبر(ص)اجازه نداد. او عرض كرد: اجازه ‏بده یك سوم آن را انفاق كنم، پیامبر(ص) اجازه داد.

این كه پیامبر(ص)اجازه انفاق نصف اموال او را نداد، براین اساس‏بود كه وی و خانواده‏اش،گرفتار سختى و تنگنا در معیشت نگردند.

این بحث را باذکر روایتی به پایان می بریم  : یكى از مسلمانان مدینهکهداراى چند كودك ‏بود، و شش غلام داشت، در بستر مرگ قرار گرفت. قبل از مرگ خود به‏خاطر جلب پاداش‏ الهى، شش غلامش را آزاد نمود. پس از آن كه ازدنیا رفت، مسلمانان پس از غسل و تكفین، او را به خاك سپردند.سپس ماجراى او را در مورد آزادسازى غلامان، و فقر فرزندانش به‏آن حضرت خبر دادند. پیامبر(ص) فرمود: « اگر من اطلاع مى‏یافتم نمى‏گذاشتم‏جنازه او را در قبرستان مسلمانان دفن كنید، زیرا او كودكان خودرا از ثروتش بى‏نصیب نمود، و آنان را فقیر و بى‏پناه گذاشت، تا دست گدایى به سوى مردم دراز كنند.»

این ماجرا در عین آن كه بیانگر نكوهش اسراف در انفاق است ، نیز حاكى از آن است كه نباید موجب سختى و فشار در زندگى اعضاء خانواده شود . بلكه باید اعتدال در مصرف را با توجه به همه‏جوانب رعایت نمود.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.