بررسی تاریخی داستان جزیره خضراء (2)

بررسی افسانه‏ی جزیره‏ خضراء (1)

در قسمت نخست، روایت جزیره خضراء، از نظر سند و اشكالاتی كه بر آن وارد بود مطرح گردید. و نیز داستان از نظر متن و محتوا مورد بررسی قرار گرفت. در این قسمت، داستان یاد شده از نظر تاریخی و موقعیت جغرافیایی مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا حقایق بیشتری درباره آن داستان بر همگان آشکار گردد.

موقعیت تاریخی داستان

1- سال 699 ه. ق

نقل کننده این داستان، مدعی است که در این سال، خبر را از شخصی شنیده و سپس برای اطمینان، به نزد «علی بن فاضل‏» رفته تا خود بدون واسطه، خبر را از او بشنود.

فرض می‏کنیم که واقعاً، این ملاقات انجام شده باشد و «فضل بن علی‏»، «علی بن فاضل‏» را ملاقات کرده باشد. بر این اساس، باید سفر «علی بن فاضل‏» به اندلس، در حدود دهه‏های پایانی قرن ششم ه. ق صورت پذیرفته باشد چرا که واقعه مذکور در زمان تحصیل «علی بن فاضل‏» بوده و علی القاعده با گذشت‏ سال‏هایی، این واقعه را برای دیگران نقل کرده است.

ویژگی‏های تاریخی قرن ششم ه. ق

دهه‏های پایانی این قرن، دوران زوال و ضعف خلافت عباسی است. حکومت‏ سلجوقی که در ظاهر، زیر فرمان خلافت عباسی بود، عملا همه شئون آن را اداره می‏کرد، در نتیجه خلافت عباسی رو به ضعف و فروپاشی نهاد.

دولت عظیم سلجوقی، به دولت‏های متعدد و درگیر با هم تقسیم شد. این وضعیت، از سویی زمینه عرض اندام بیش‏تر خلفای عباسی را فراهم ساخت تا به فکر احیای اقتدار گذشته خویش باشند - که البته میسر نشد - و از سوی دیگر صلیبیان را تحریک کرد تا بر بلاد اسلامی هجوم برند و طایفه مغول را نیز بر آن داشت تا به سرزمین‏های اسلامی تجاوز کنند. (1)

حکومت مقتدر فاطمی (که در مصر و شمال آفریقا و سرزمین‏های مجاور آن حاکمیت داشت) نیز در نیمه قرن ششم، آخرین روزهای حیات خود را می‏گذراند و چهاردهمین خلیفه فاطمی (عاضد) در 567 ه .ق، پس از آن که صلاح الدین ایوبی مصر را در اختیار گرفت، درگذشت و خلافت فاطمی به آخر رسید. (2) و بدین سان، پس از چند قرن، حکومت ‏شیعی در مصر، پایان یافت. (3)

در اواخر قرن پنجم ه.ق، در مغرب اقصی (تونس، الجزایر، مراکش) «مرابطین‏»(4) حرکت عظیمی را آغاز کردند؛ این حرکت ‏سیاسی، اجتماعی که برای مدتی حکومت مقتدری تشکیل داد تا چند قرن ادامه داشت و مدت زیادی شاخه‏های این حرکت، در اندلس حکومت می‏کرد.

2- دریای سفید و جزیره خضراء

دریای سفید، همان دریای مدیترانه است که در زبان عرب آن را «البحر الابیض المتوسط‏» می‏نامند. دلیل نام‏گذاری این دریا به «البحر الابیض‏» سفید بودن آب آن به دلیل نوع رسوبات دریا است.

سخن از مصر و قاهره و الازهر و سفر دریایی به اندلس و بازگشت از اندلس به مغرب، در داستان جزیره خضراء، گواه آن است که «دریای سفید» در این داستان، بدون شک همان «دریای مدیترانه‏» است.

جزیره خضراء قسمتی از انتهای جنوب غربی اسپانیای فعلی (اندلس قدیم) است که به همین نام در گذشته اشتهار داشته است و در حال حاضر نیز با نام [ALGEIRAS] شناخته می‏شود.

تاریخچه‏ای از جزیره خضراء

در این جا لازم است که تاریخچه‏ای از جزیره خضراء بیان شود. در سال‏های حدود 90 ه. ق، شخصی به نام «رودریک‏» (ردزیق) به جهت آن که مردم اندلس و دولتمردان آن، به فرزندان پادشاه قبلی نظر نداشتند، در آن خطه به پادشاهی رسید.

عادت والیان قسمت‏های مختلف اندلس، این بود که فرزندان دختر و پسر خود را جهت ‏خدمت ‏به پادشاه و تربیت در دربار، به «طلیطله‏» (تولدو) می‏فرستادند. این گروه، در آن جا ازدواج می‏کردند و به زندگی خود ادامه می‏دادند.

«یولیان‏»، حاکم «جزیره خضراء» و «سبتة‏» و ...، نیز دختر خویش را به نزد «رودریک‏» فرستاد. «رودریک‏» از آن دختر بسیار خوشش آمد و با او خلوت کرد. دختر، داستان خود را برای پدر نوشت. «یولیان‏» از این ماجرا خشمگین شد و به جهت انتقام از «رودریک‏»، نامه‏ای به «موسی بن نصیر» که فرماندار «آفریقا» از طرف «ولید بن عبدالملک‏» بود، فرستاد. و او را به «جزیره‏ خضراء» و فتح‏ اندلس دعوت کرد.

«موسی بن نصیر» به جزیره خضراء آمد و با یولیان معاهده‏ای بست. یولیان نیز وضعیت اندلس را برای موسی تشریح کرد. «موسی بن نصیر» نامه‏ای به «ولید بن عبدالملک‏» نوشت و از او کسب تکلیف کرد. ولید به او نوشت که در آغاز، پیش‌قراولانی برای کسب اخبار بفرستد و در دریای بی کران، مسلمانان را گرفتار نسازد.

«موسی بن نصیر» مجدداً به «ولید» نوشت که در این جا، دریای وسیعی نیست ‏بلکه خلیجی است که آن طرفش معلوم است. منظور او، این بود که فاصله بلاد مغرب تا اندلس، اندک است و تنها خلیجی کم عرض میان آن دو قرار دارد.

بالاخره آنان، به جزیره خضراء حمله کردند و غنائم بسیاری به دست آوردند. در رمضان سال 91 ه ق، از آن جا بازگشتند. همین واقعه، سبب حرکت مسلمانان برای فتح اندلس شد و موسی بن نصیر، «طارق‏» را به طرف اندلس فرستاد كه جزیره خضراء را فتح کرد.

در كتاب‌های تاریخی،‌ رخداد جنگ‌های بسیاری را برای جزیره خضراء ذكر كرده‌اند كه به دنبال آن این جزیره حاكمیت افراد بسیاری را بر خود دیده است. 

این جنگ‌ها تا سال 897 ه .ق - که اندلس به طور کلی از دست مسلمانان خارج شد - ادامه داشته است. در این سال‏ها، حاکمان مختلفی از جمله، حمودهای بنی هود، بنی عامر، مرابطین، حاکمان مغرب، ... بر آن حکومت کردند و گاه نیز با هجوم مسیحیان، «جزیره خضراء» برای مدتی از حاکمیت مسلمانان خارج بوده است.

شهر «قرطبه‏» که از مهم‏ترین شهرهای اندلس در زمان حکومت مسلمانان بوده است، دارای هفت دروازه بود:

باب القنطرة که باب الوادی و باب جزیرة الخضراء نیز گفته می‏شد؛ باب الحدید(سرقسطة)؛‌ باب ابن عبدالجبار (طلیطلة)؛ باب طلبیره (لیون)؛‌ باب عامر؛ باب بطلیوس؛‌ باب النطارین (اشبیلیة) .

این نامگذاری، نشان می‏دهد که جزیره خضراء، مکان مشهوری در اندلس بوده است. به گونه‏ای که در شهر معروف و بزرگ قرطبه دروازه‏ای به این نام وجود داشته است.

قاهره و الازهر

در این داستان از قاهره و الازهر نیز یاد شده است. بنابر آن چه در داستان مذکور آمده، راوی داستان، همراه استاد خود به طرف اندلس حرکت کرده است.

باید توجه داشت که دسترسی به اندلس از مسیر قاهره، به دو صورت میسر است:

از طریق دریای مدیترانه؛ و پیمودن ساحل جنوبی مدیترانه و گذر از شمال آفریقا.

با توجه به این که در داستان، به سرزمین بربرها اشاره شده، به نظر می‏رسد که مسیر آنان، از طریق خشکی و سواحل جنوبی مدیترانه بوده، به ویژه آن که هیچ ذکری از دریا و کشتی، در مرحله نخست‏ سفر به میان نیامده است.

«بربرها»، طایفه‏ای سفیدپوست و از نژاد «حامی‏» بودند که در شمال آفریقا زندگی می‏کردند. اکثر آنان، در قرن یکم هجری، به اسلام گرویدند. (5)

بنابراین، «علی بن فاضل‏» در سواحل جنوبی مدیترانه، سیر کرده است. و در این سیر از سرزمین بربرها گذر کرده است.

جزایر رافضیان (شیعیان)

سرزمین مصر و شمال آفریقا، چندین قرن تحت استیلای حکومت فاطمی (از طوایف شیعه) قرار داشت. نیز، دولت موحدین - که با عقاید انحرافی مرابطین و ... به ستیز برخاست، از نظر پایه‏های فکری شباهت زیادی به شیعه داشت.

حکومت موحدین

موحدین، از سال 517 ه .ق، به نبرد با مرابطین پرداختند و در سال 541 ه .ق، اندلس را فتح کردند و تا سال 632 ه .ق، اندلس را در اختیار داشتند.

بنیانگذار این حرکت، شخصی به نام محمد بن عبدالله بن تومرت بود که در «سوس‏» قیام کرد و خود را از فرزندان «حسن مثنی‏» می‏دانست. او، نسبت‏ خود را چنین نوشته است: «محمد بن عبدالله بن عبدالرحمان بن هود بن خالد بن تمام بن عدنان بن صفوان بن سفیان بن جابر بن یحیی بن عطاء بن ریاح ابن یسار بن عباس بن محمد بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‏طالب.‏» (6)

حرکت ابن تومرت، متاثر از اصلاحاتی بود که «غزالی‏» در سرزمین‏های مغرب اسلامی نشر داد. ابن تومرت، در بغداد، در درس غزالی حاضر و تحت تاثیر تفکرات او قرار گرفت و از همان جا، فکر برانداختن مرابطین و تاسیس حکومت موحدین، در او پدیدار شد. (7)

افکار و عقاید محمد بن تومرت

مبارزه با منکرات و فساد حاکمان؛ تکیه بر نام «مهدی آل محمد» و تبلیغ وسیع از اصل مهدویت؛ ادعای مهدویت و این که همان مهدی موعود است؛‌از افكار و عقاید محمب بن تومرت است. (8)

موحدین، به پیشوایی عبدالمؤمن، در سال 540 ه .ق، بر قسمت غربی اندلس تسلط یافتند و جزیره خضراء و اشبیلیه و قرطبه و غرناطه را فتح کردند.

آن چه بیش از هر چیز در حکومت موحدین قابل تامل است و توجه به آن برای درک زمینه‏های پیدایش داستان جزیره خضراء لازم است، موضوع مهدویت و ادعای آن از سوی محمد بن تومرت است.

این عقیده، پس از تومرت، در میان پیروان او باقی ماند، به گونه‏ای که برخی از آنان مرگ تومرت را منکر شدند و باور داشتند که او بار دیگر ظهور خواهد کرد. (9) بنابراین «محمد ابن تومرت‏» به صراحت، ‏خود را «مهدی موعود» نامیده است.

            ادامه دارد ...

پی‌نوشت‌ها:

1) تاریخ‏الاسلام، حسن ابراهیم حسن، ج‏3، ص‏62.

2) تاریخ الاسلام، حسن ابراهیم حسن، ج 5.

3) تاریخ الدولة الفاطمیه، حسن ابراهیم حسن، ص 181.

4) مرابطین از قبایل بربر مسوفه و لمتونه و جداله از فروع قبیله بزرگ صنهاجه بوده كه آن‏ها را ملثمین(به علت این كه آن‏ها براى محافظت خود از آفتاب سوزان صحرا، نوعى روبند به صورت مى‏زدند، به ملثمین "نقابداران یا روبستگان" معروف شدند) مى‏خواندند. این قبایل در مسافتى میان جنوب مغرب اقصى تا بلاد سودان پراكنده شده بودند. در نیمه قرن پنجم وارد دشت مراكش شدند. اسلام در قرن سوم هجرى در بین آن‏ها گسترش یافته بود. آغاز تحرك سیاسى این قبایل به فعالیت‏هاى رهبر لمتونه: محمد یتفاوت لمتونى برمى‏گردد كه این قبایل را متحد ساخت. داماد او: «یحیى بن ابراهیم كُدالى» با هدایت فقیهى مالكى به نام «ابوعمران فاسى» فعالیت‏هاى محمد یتفاوت لمتونى را ادامه داد و به نشر احكام اسلام در بین قبیله خود پرداخت. او از فقیه جوانى به نام «عبدالله‏ بن یاسین» (م461 ه) كمك گرفت و براى او رباطى ساخت تا او در آن جا به تبلیغ و هدایت افراد این دو قبیله بپردازد. بعد از مدتى، اولین هسته هزار نفرى از افرادى كه از هر حیث به عبدالله‏ سرسپرده بودند شكل گرفت و عبدالله‏ بن یاسین آن‏ها را «مرابطین» نامید. او در طى جنگ‏هایى سراسر صحرا را متصرف شد.

5) اندلس یا تاریخ‏حکومت‏مسلمین در اروپا، ص‏5.

6) وفیات الاعیان، ج 4، ص 146.

7) تاریخ‏اندلس در عهد مرابطین و موحدین، ص 195.

8) تاریخ فتوحات مسلمین در اروپا، ص 164.

9) تاریخ الاسلام، حسن ابراهیم حسن، ص 300.

منبع:

كلباسی،‌ مجتبی،‌ انتظار، ش 2 .