خواب، خوراک و بهداشت امام هشتم

دوست و دشمن، دور و نزدیک، به جلالت شأن و عظمت شخصیت و کرامت و بزرگواری امام رضا(علیه السلام) واقف و معترفند ؛ ما نیز در اینجا به بررسی چند مورد از احوالات شخصی ایشان می پردازیم. به عنوان نمونه ایشان هرگز پاهایش را کنار افرادی که در حضورش بودند دراز نمی کرد و هرگز در حضور افراد تکیه نمی داد... و هرگز او را ندیدم که آب دهانش را بیرون بیندازد، و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند خنده کند؛ بلکه خنده اش تبسم و لبخند بود. وقتی که خلوت می کرد و کنار سفره می نشست، همه خدمتکاران و غلامان، حتّی دربان های اسطبل ها را کنار سفره می نشاند.»¹

خواب و استراحت اولیای الهی نیز، زمینه‌ای برای نشاط جهت عبادت و تلاش بود، نه خواب غافلانه و تن پرورانه.

آن حضرت شبها کم می‌خوابید، بسیار بیداری می‌کشید و چه بسیار شب‌ها که تا صبح بیدار بود. شب‌ها در رختخواب خویش، زیاد تلاوت قرآن می‌کرد، چون به آیه‌ای می‌رسید که در آن یادی از بهشت و دوزخ بود، از خداوند بهشت می‌طلبید و از دوزخ به او پناه می‌برد.²

رجاء بن ضحاک نقل می‌کند که در ثلث آخر شب از بستر بر می‌خاست و به تسبیح و حمد الهی و تکبیر و تهلیل و استغفار می‌پرداخت.

می‌فرمود: ما اهل بیت پیامبر، هنگام خواب، ده خصلت و رفتار داریم: با وضو می‌خوابیم، دست راست را زیر سر و صورت می‌گذاریم، سی و سه بار سبحان الله، سی و سه بار الحمد الله، سی و چهار بار الله اکبر می‌گوییم، رو به قبله می‌خوابیم، فاتحه الکتاب، وآیة الکرسی می‌خوانیم، آیه (شهد الله انّه لا اله الاّ هو...) می‌خوانیم و نیز سوره توحید یا قدر.³

معمّر بن خلاد گوید: حضرت رضا علیه السلام با من کاری داشت. وقتی خدمتش رسیدم، فرمود: حالا برگرد، فردا بیا، آن هم پس از طلوع خورشید، چون من پس از نماز صبح، استراحت می‌کنم.⁴

این نشان می‌دهد که آن حضرت، علاوه بر تهجّد شبانه، بین الطلوعین را هم پس از نماز صبح به دعا و ذکر می‌پرداخته تا خورشید طلوع کند و پس از اندکی استراحت، برای کارهای عادی بر می‌خاسته است.

سیره خواب اندک شب و پرداختن به راز و نیاز و انس با معبود، در زندگی حضرت رسول و امیرمؤمنان علیها السلام هم بوده و از آنان به نسل طیب و طاهرشان رسیده است.

نعمت شناسی و سپاس از یک سو، تواضع و خاکساری از سوی دیگر، حرمت نهادن به بندگان خدا از دیگر سو در سیره او نسبت به خوردن و نوشیدن و آداب سفره و غذا مشهور بود. هرگاه سر سفره غذا می‌نشست، همه غلامان و کارپردازان و دربانان را هم بر سر همان سفره می‌نشاند و با آنان غذا می‌خورد.⁵

وقتی غذا برای حضرت می‌آوردند، یک سینی می‌طلبید و کنار سفره می‌گذاشت. آنگاه از بهترین طعام‌های سفره در آن می‌گذاشت و دستور می‌داد که آن را به مساکین بدهند.⁶

یاسر، خادم او نقل می‌کند: وقتی ما مشغول غذا بودیم، حضرت ما را احضار نمی‌کرد و در پی کاری نمی‌فرستاد، تا آنکه از غذا فارغ شویم، یا اگر سراغشان می‌رفت و سر سفره غذا بودند، می‌فرمود: بلند نشوید تا غذایتان تمام شود.⁷

بدون شام، شب را سپری نمی‌کرد، هرچند خیلی مختصر باشد، می‌فرمود: این برای قوّت جسم مفید است.⁸

آن حضرت به خرما علاقه زیاد داشت و با اشتیاق می‌خورد و می‌فرمود: جدم رسول خدا و اجداد و نیاکانم همه خرما دوست بودند. شیعیان ما هم چون از سرشت ما آفریده شده اند، خرما دوست دارند.⁹

وقتی از آب زمزم می‌نوشید، می‌گفت: بسم الله والحمدلله والشکر لله.

حضرت رضا علیه السلام همواره لباس را از طرف راست می‌پوشید و آن را سبب عافیت و وفور نعمت می‌دانست.10

جامه حضرت، اغلب زبر و خشن بود، اما هنگامی که می‌خواست نزد مردم آید، خود را آراسته می‌کرد.¹¹

نقش نگین آن حضرت عبارت بود از «ماشاءالله، ولا قوّه الاّ بالله»¹²

به روایت معمر بن خلاّد، در دورانی که حضرت در خراسان بود، پس از نماز صبح در مصلای خویش می‌نشست و به ذکر می‌پرداخت تا خورشید طلوع کند. آنگاه پارچه‌ای می‌آوردند که در آن چند مسواک بود، با یکایک آنها مسواک می‌کرد، آنگاه برای حضرتش کُندر می‌آوردند و می‌جوید، سپس قرآن تلاوت می‌فرمود.¹³

نظم آن حضرت در این زمینه هم مشهور بود. مسواک‌دانی داشت که پنج مسواک در آن بود و بر هریک نام یکی از نمازهای پنجگانه نوشته شده بود و هنگام هر نماز با یکی از آنها مسواک می‌زد.¹⁴

وقتی در ثلث آخر شب برای نماز شب بر می‌خاست، پس از ذکر تسبیح و حمد و استغفار، مسواک می‌زد. و این به خاطر آن است که یکی از مستحبات قبل از وضو، مسواک هنگام سحر است.¹⁵

آن حضرت شیعیان را به آداب و سننی در روز جمعه فرا می‌خواند، از جمله شستشوی سر و صورت با خطمی، ناخن گرفتن، کوتاه کردن شارب، عطر زدن.¹⁶

1.عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج2، ص184، روایت 7 و ر.ک: منتخب میزان الحکمه، محمدی ری شهری، سید حمید حسینی، قم، دارالحدیث، 1380، چاپ دوم، ص5، روایت 53.

2. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 181.

3. بحارالانوار، جعلیه السلام 3، ص 210.

4. عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 67.

5. مناقب، ج 4، ص 361.

6. محاسن برقی، ص 392.

7. فروع کافی، ج 6، ص 2898؛ بحارالانوار، ج 49، ص 102.

8. مسند الرضا، ج 2، ص 322.

9. بحارالانوار، ج 49، ص 103.

10. مکارم الاخلاق، ص 116؛ مسند الرضا، ج 2، ص 35.

11. عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 1علیه السلام 8.

12. مسند الرضا، ج 2،ص 363.

13. وسائل الشیعه، ج 1، ص 360.

14. بحارالانوار، ج علیه السلام 3، ص 137.

15. سنن النبی، ص 223.

16. مستدرک الوسائل، ج 1، ص 414.