مدارس و حوزههای علمی قم
1. مدرسه فیضیه
این مدرسه از بناهای عهد صفویه است كه در جنب صحن كهنه بنا شده و به طوری كه نوشتهاند از بناهای شاه طهماسب اول است؛ چنان كه بر سر در ایوان جنوبی مدرسه كه به طرف صحن كهنه باز میشود، كتیبه آن به نام شاه طهماسب صفوی است .
وجه تسمیه آن را به فیضیه گویند از این جهت است كه چندی محدث حكیم و فقیه علیم عالم ربانی مولا محسن فیض كاشانی در این مدرسه سكونت داشته و بعضی هم گفتهاند چون در جنب مشهد فیض آثار معصومه علیهاالسلام است، بدین نام موسوم گشته است.
به هر حال، بنای كنونی، اصلش از خاقان مغفور فتحعلی شاه است كه در سال 1213 و 14 ه بنا نمود و بنای سابق را خراب و مدرسه را بزرگ و رفیع نمودهاند؛ به طوری كه نوشتهاند به طول 75 ذرع در پنجاه، مشتمل بر چهل حجره تحتانی، و چهار ایوان رفیع بنیان، و در ایوانها اشعاری كتیبه شده كه ما برای اختصار از ذكر آن خودداری نمودیم.
این مدرسه در زمان مرحوم آیةالله حایری و آیةالله صدر و بالخصوص آیةالله بروجردی تعمیرات اساسی و اضافاتی یافته و مجالس عظیم و جشنهای بزرگ و سوانح عجیبی به خود دیده است. و اكنون این مدرسه از بزرگترین مراكز و مجامع روحانیت شیعه است و در ظهر و شب در آن اقامه جماعت شده و فعلاً بالغ بر یكصد حجره دارد كه طلاب و محصلین از آنها استفاده میكنند .
2. مدرسه دار الشفاء
دار الشفاء از بناهای خاقان فتحعلی شاه است و متصل به مدرسه فیضیه است و آن با مدرسه، یك مرتبه ساخته شده است و بیش از بنای خاقان، مكان دار الشفاء صحن كوچكی بوده كه در هر طرف آن چهار اطاق بیش نبوده، معروف به صحن شادقلی از بناهای میرزا تقی خان اعتماد الدوله معروف به ساروتقی از وزرای شاه عباس دوم كه در سال 1055 با آبانبارش بنا كرده است.
مرحوم فتحعلی شاه آن را خراب نموده، بنای عمارت فعلی دار الشفاء را نهادند كه در طرف جنب رودخانه آن هیجده حجره است.
مرحوم آیةالله حایری پس از ورود به قم، چون مدرسه فیضیه گنجایش طلاب دینیه را نداشت، آنجا را هم طلبه نشین نمودند. در زمان مرحوم آیةالله صدر، بعضی از بازرگانان تهران حجرات فوقانی آن را بنا و مدتها این نویسنده در آنجا سكونت داشته و به تحصیل علوم اشتغال داشتم.
در زمان مرحوم آیةالله بروجردی قسمت شرقی آن دو طبقه بنا شده و محل سكونت طلاب گردید و امروز دومین مدرسه قم میباشد.
3. مدرسه مهدی قلی خان دیروز و بروجردی امروز
این مدرسه در قسمت شرقی میدان آستانه و مقابل مدرسه فیضیه و جنب گذر خان واقع است. بانی اولیه آن مهدی قلی خان نامی در دوره صفویه بوده كه در سال 1123ه بنا نموده، ولی كم كم رو به ویرانی گذارده بود و چندان قابل سكونت نبود و بیش از چهارده حجره نداشت، آن هم مرطوب و خرابه؛ تا این كه مرحوم آیةالله بروجردی تصمیم به تجدید بنای آن گرفت و با طرز جالب تجدید نمود و آن را سه طبقه ساخت و اكنون یكی از بهترین مدارس قم میباشد.
بر سر در مدرسه نوشته است: «حسب الامر زعیم بزرگ شیعه حضرت آیة الله العظمی آقای حاج آقا حسین بروجردی (مد ظله العالی) در ماه رجب 1378ق مجدداً بنیان گذاری شد و در شوال 1379 پایان یافت.»
4. مدرسه حجتیه
بعد از شهریور، بیست [1320ش ] كه طلاب علوم دینی از هر سو، به منظور تحصیل روی به حوزه علمیه قم آوردند و مخصوصاً بعد از آن كه مرحوم آیةالله بروجردی در قم رحل اقامت افكند.
چون مدارس موجود گنجایش آن همه محصل را نداشت و احتیاج به محل بیشتری بود، بدین لحاظ مرحوم سیدنا الاستاد آیةالله آقای سید محمّد حجت قدس سره كه آن روز از زعمای عالیقدر حوزه علمیه قم بودند، در سال 1364ق «پارك» كامران میرزا پس ناصر الدین شاه قاجار، كه از جهت اقامت ایام زیارتی خود در كنار رودخانه قم در دو طبقه ساخته بود، خریده و در روز بیستم جمادی الثانی سال مزبور - كه مصادف با روز ولادت حضرت زهرا علیهاالسلام بود، طی جشن با شكوهی كه عموم طبقات در آن شركت داشتند افتتاح نمودند و در اختیار طلاب علوم دینیه قرار دادند.
كم كم بر اثر اجتماع روز افزون محصلین علوم دینی، لزوم تهیه مسكن برای نگاهداری آن بیشتر احساس شد. به همین جهت، مرحوم آیةالله حجت در صدد برآمد كه برای آسایش طلاب در حوالی مدرسه كوچك خود، یعنی همان پارك كامران میرزا، یك بنای عالی و مدرسه بزرگی تأسیس كند. پس با همتی بلند، نیت پاك خود را عملی ساخت؛ بدینگونه كه اول دو هزار متر زمین ملكی مجاور پارك قدیم و مدرسه مزبور را خریداری نموده و سپس شش هزار متر دیگر، كه متصل به آن و متعلق به آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام بود، 99 ساله اجاره نمود و جمعاً هشت هزار متر مربع زمین را برای ساختمان یك مدرسه عالی مهیا ساخت.
آنگاه در روز بیستم جمادی الثانی سال 1366ق در مثل همان روزی كه مدرسه را افتتاح نمودند، با حضور جمعی از علماء و فضلاء و طلاب علوم دینی، اولین كلنگ آن به دست آن مرحوم به زمین زده شد و سپس شروع به ساختن آن كردند.
این مدرسه، كه بعدها به نام بانی آن معروف به «مدرسه حجتیه» گردید، در شش قسمت دو طبقه مجزای از هم بنا شده و جمعاً دارای 126 حجره روشن و آفتابگیر است؛ به طوری كه تمام اطاقهای آن مخصوصاً طبقات فوقانی به قدر كافی از هوای آزاد و روشنایی برخوردار میباشد و از هر جهت، رعایت بهداشت و حفظ الصحه طلاب ساكنین آن شده است.
چهار قسمت ساختمان مدرسه مقابل هم، در سمت شمال و جنوب حیاط وسیع مدرسه قرار گرفته، دو قسمت شمالی در داخل مدرسه و دو قسمت جنوبی در كنار خیابانی كه از فلكه صفائیه منشعب و به رودخانه متصل میگردد، قرار دارد.
قسمت دیگر در سمت غربی واقع است (كنار خیابان بهار). مقابل آن نیز در سمت مشرق مسجد زیبای مدرسه و صحن كوچك آن كه به هزینه مرحوم حاج احمد اتفاق از تجار آذربایجانی مقیم تهران بنا شده است.
مقبره مرحوم آیةالله حجت نیز در كنار مسجد است. بالای مقبره و كنار دیگر مسجد اطاقهای مدرسه قرار دارد و بدینگونه ساختمان عمومی مدرسه، به شكل مربع مستطیل و طرزی دلپذیر ساخته شده است، مخصوصاً باغچههای پر گل و درختهای سرسبز آن كه حوض بزرگ مدرسه را در برگرفتهاند، نزهت و رونق خاصی به آن مركز علمی دینی بخشیده است.
5. مدرسه رضویه یا مأموریه
در بازار كهنه قم و خیابان آذر فعلی واقع و منسوب به حضرت رضا علیه السلام است و میگویند زمان تشریف فرمایی حضرت به خراسان، از قم عبور نموده و مستقبلین هر یك از حضرتش تقاضا مینمودند در خانه آنان فرود آید. حضرت میفرماید «ناقتی مأمورة؛ شتر من خود مأمور است» و ناقه در این مكان، كه ظاهراً متعلق به جناب زكریا بن آدم بوده، خوابید و حضرت در آنجا نزول اجلال فرمود. پس از تشریف بردن حضرت در این مكان، مسجد و مدرسه ساختند و معروف شد به رضویه و مأموریه و از مؤیدات آن حدود هم معروف است به محله شاه خراسان و از كتاب فرحة الغری سید بن طاووس هم استفاده میشود كه حضرت از قم عبور فرموده و مرحوم حاج سید حسن صابونی، در اوایل دولت ناصرالدین شاه آن را تعمیر و آبانباری مقابل آن بنیاد نهاد و در عصر مرحوم آیةالله بروجردی مدتها بود به صورت مخروبه در آمده و چندان قابل سكونت نبود؛ تا این كه در سال 1376ق از طرف مرحوم آیة الله بروجردی تعمیر و مرمت شده و اینك مورد استفاده طلاب حوزه علمیه است.
6 . مدرسه جانی خان
این مدرسه، واقع در پایین شهر قم مقابل مسجد جامع عتیق است. بانی آن جانی خان یا جهانگیرخانی در عهد صفویه بوده و بعد در زمان سلطنت مرحوم ناصرالدین شاه حاجی میرزا نصرالله مستوفی گرگانی تعمیراتی در آن نموده و موقوفاتی بر آن قرار داده است و چون روی به ویرانی میرفت، در سال 1373ق از طرف مرحوم آیةالله بروجردی تجدید بنا شد و به صورت آبرومندی درآمد.
7. مدرسه مهدیه
این مدرسه در خیابان بهروز قم واقع است. مدرسه با روح و زیبایی است مربع شكل و دو طبقه كه در چهار طرف آن حجرات فوقانی و تحتانی دارد كه از طرف حضرت آیةالله آقای نجفی مرعشی (مد ظله) بنا شده و مسكن بالغ بر یكصد نفر از طلاب و محصلین میباشد.
8 . مدرسه مؤمنیه آیةالله العظمی مرعشی نجفی
این مدرسه از مدارس قدیمی شهر قم و بنایش بسیار متین و محكم بوده كه در سال 1113ق از ناحیه امیر محمّد مؤمن خان شاملو از امرای بزرگ شاه سلطان حسین صفوی ساخته شده؛ ولی محمود افغان، در هنگام حمله به ایران و تصرف قم، این مدرسه را مركز آذوقه و علیق خویش گردانیده. از آن روز به مدرسه تحویلخانه معروف گردید؛ چه مركز تحویل علوفه دواب افغانیها بوده. از آن روز، این مدرسه رو به خرابی نهاد و چنان كه مرحوم ناصرالشریعه در تاریخ قم چاپ دوم در صفحه 163 نوشته است، بانی مدرسه شخصی به نام محمّد مؤمن از طایفه شاملو بوده كه در عهد شاه سلطان حسین صفوی بنیاد نموده است؛ ولی از ظاهر اشعاری كه در كتیبه مدرسه وجود داشت، چنین برمی آید كه بنای مدرسه به دستور شاه انجام پذیرفته و محمّد مؤمن مزبور مباشر ساختمان بوده است و نیز دارای كتابخانه مهم و قابل توجه بوده كه به نقل تاریخ مزبور و شاید با اخذ از تاریخ فیض به مرور ایام یا در وقایع مختلفه از بین رفته است.
مساحت این مدرسه، از حیث عرض و طول سه هزار متر است. میخواستند دیگران این مدرسه را متصرف شده و مركز فسادش گردانند كه حضرت آیةالله العظمی مرعشی نجفی در روز سیزدهم رجب المرجب روز ولادت مولای متقیان حضرت علی علیه السلام آنجا را به تصرف آورده و كلنگ ساختمان آن را زده و در روز نیمه شعبان 1347 خاتمه پیدا كرده و افتتاح گردید. این مدرسه دو طبقه به شرح زیر است:
1. طبقه تحتانی دارای چهل حجره و انباری برای اثاث محصلین و یك مدرس برای تدریس.
2. طبقه دوم فوقانی دارای سی و دو حجره و كتابخانهای به قدر كفایت محصلین و سالنی برای مطالعه.
3. فضای مدرسه باز دارای حوض و چهار باغچه مشجر به شكل مسدس است.
4. حجرات مدرسه از حیث عرض و طول با صندوقخانه آن، هر كدام پنج متر طول و سه متر و نیم عرض كه به نحو احسن ساخته شده و هر حجره دارای فرش و پرده و چوب رختی و بخاری فردی و چراغ و مهتابی میباشد.
5. مدرسه مذكور دارای رخت شویخانه، كاشیكاری بسیار زیبا، دارای چهل شیر آب گرم و سرد، و بیست عدد حوض كوچك برای شستن لباس به انضمام آب گرمكن فوری.
6. دارای ده عدد توالت بسیار عالی كاشیكاری، هر یك دارای شیر آب و چراغ برق، نظیف و در فضای آن حوض غیر مسقف برای شستن بدن و ظروف و امثال آن موجود است.
7. آشپزخانه بسیار عالی و شیر و حوض و چراغ برق و اثاث لازم آشپزی و مدرسه دارای دو در شرقی و غربی میباشد.
این مدرسه در سال 1378ق با شكوه و جلالی با شركت هزاران نفر از علماء و دانشمندان و طبقات مختلف افتتاح گردیده و مورد استفاده محصلین و طلاب حوزه قرار گرفت و یكی از مدارس منظم حوزه علمیه است.
9. مدرسه حاجی
در محله گذر قاضی. از بناهای میرزا آقاخان صدر اعظم نوری است كه زمان صدارتش در سلطنت ناصرالدین شاه به سال 1273 برای مرحوم حجة الاسلام حاج ملا محمد صادق مجتهد قمی با مسجدی ساخته است و این مدرسه دو طبقه است و در ایوان مدرسه اشعاری از مرحوم حاج رشید خان بیگدلی است كه مصرع آخر آن ماده تاریخ است: صدر امجد را مبارك باش ای نیكی بنا (1273)
10. مدرسه ستیّه
واقع در میدان میر، در جنب مدرسه حاجی مذكور. این مدرسه كه به امر و همت حضرت آیة الله حاج سید رضا گلپایگانی (مد ظله) تكمیل گردیده است، در قسمت جنوبی آن حجرهای است كه در آن محراب حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام است و میگویند هنگامی كه در قم نزول اجلال فرمود، در این مكان عبادت مینمودند و از این جهت، این محل و مدرسه را ستیه گفتهاند و عوام آن را تنور حضرت معصومه میخوانند و آن وجهی ندارد.
11. مدرسه حاج سید صادق
این مدرسه در محله سلطان محمد شریف در مقابل منزل مرحوم آیةالله حاج سید صادق مجتهد و جنب مسجد آن مرحوم واقع است كه بعضی از مؤمنین و ارادتمندان آن جناب برای معظم له بنا كردهاند و آن ناقص بود؛ تا این كه اخیراً به اهتمام فرزندزاده و همنام آن مرحوم، حضرت آیة الله حاج سید صادق روحانی (سلمه الله) بنای آن تكمیل و در آن عدهای از طلاب علوم و محصلین ساكن و اشتغال دارند.
12. مدرسه حقّانی
این مدرسه كه در جنب قبرستان حایری (حاج شیخ) و مقبره ابوحسین واقع است، موسوم به مدرسه منتظریه (و معروف به حقانی) از سال 1384ق برابر 1343ش تأسیس شده، ساختمان آن توسط دو نفر از نیكوكاران به نام آقای حاج علی حقانی و آقای حاج حسن بنا شده است.
مخارج اجرای برنامه تحصیلی آن از همان ابتداء با كمك حضرت آیة الله العظمی میلانی بوده و بعدها نیز آقایان مراجع دیگر هم مساعدت نمودهاند.
این مدرسه حدود 150تا 200 نفر ظرفیت محصلین را دارد. برنامه مدرسه مزبور، مركب از درسهای قدیم حوزه و درسهای جدید مورد نیاز یك فرد روحانی است كه با همكاری حدود بیست نفر از اساتید و فضلای حوزه و چند نفر دبیر متدین شهرستان قم اجراء میگردد.
برنامه مدرسه منتظریه، منحصر به محصلین ابتدایی نیست؛ بلكه برنامه با عنایات خاصه حضرت بقیةالله (ارواحنا له الفداء) به نحوی تدوین شده كه افرادی كه در این مدرسه فارغ التحصیل میشوند، واجد مقام شامخ اجتهاد و تحقیق در رشتههای مختلف علوم اسلامی میباشند. لذا محصلین، كه در تمام این دوره نه ساله شروع به كار كرده و توانستهاند از عهده امتحانات برآیند و از جهت اخلاقی نیز مورد رضایت اولیای مدرسه بودهاند، كماكان در برنامه مدرسه شركت دارند و در نتیجه مراتب معلومات از ابتداییترین مرحله تحصیلی، تا مرحله نهایی (درس خارج اصول و فقه) در مدرسه تدریس و در حال پیشرفت است و مجموع برنامه تحصیلی مدرسه را گروههای متعددی تشكیل میدهند كه به شرح زیر عبارتاند:
گروه اخلاق و انضباط؛ گروه فقه و اصول؛ گروه قرآن كریم (تفسیر، تجوید، حفظ قرآن، مفردات قرآن)؛ گروه ادبیات عرب (صرف و نحو، معانی، بیان، لغت)؛ گروه ادبیات فارسی و املاء و انشاء، قرائت، خط؛ گروه زبان (انگلیسی، عربی)؛ گروه ریاضی (حساب، هندسه، جبر، هیئت)؛ گروه منطق و فلسفه و كلام؛ گروه علوم طبیعی (فیزیك و شیمی و طبیعی)؛ گروه حدیثشناسی (تاریخ حدیث، درایه، رجال)؛ گروه دین شناسی و تاریخ ادیان، ملل و نحل)؛ گروه علوم انسانی (روانشناسی، جامعه شناسی، اقتصاد اسلامی تاریخ و جغرافیای اسلامی).
13. مدرسه آیة الله نجفی
این مدرسه در خیابان ارم، مقابل كتابخانه معظم له واقع و سه طبقه بسیار با روح و جالب میباشد. مساحت آن بالغ بر پانصد متر مربع، دارای 37 حجره و یك مدرس و رخت شویخانه و وضوخانه می باشد. دروس سطوح عالی فقه و اصول در آن تدریس میشود. در روز عید سعید غدیر سال 1386ق با شركت هزاران نفر از مراجع بزرگ و شخص آیةالله العظمی نجفی مرعشی و علماء و مدرسین و محصلین و طبقات دیگر مردم افتتاح گردید و شعرای قم و تهران اشعاری راجع به عید سعید غدیر و مناقب حضرت علی علیه السلام و خدمات آیةالله سرودند.
14. مدارس آیة الله گلپایگانی
بعد از فوت مرحوم آیةالله العظمی بروجردی كه سرپرستی و زعامت حوزه علمیه عهده سه زعیم عالیقدر: آقای گلپایگانی و آقای نجفی و آقای شریعتمداری قرار گرفت و جمعیت طلاب و محصلین رو به افزایش و فزونی گذارد و مدارس مذكوره دیگر گنجایش پذیرفتن نداشت، آیةالله العظمی گلپایگانی برای طلاب مبتدی، مدارسی در نقاط مختلف شهرستان قم: خیابان تهران و خیابان چهارمندان و خیابان صفاییه تهیه نمود. و در این مدارس، گذشته از دروس قدیمی عربی صرف و نحو و منطق و غیره، دروس جدید ادبیات فارسی و علوم روز هم به انضمام دروس اخلاق و عقاید و تفسیر تدریس میشود و افرادی كه در این مدارس دوره كامل را میبینند، افرادی خواهند بود كه به علم جدید و علم روز آشنایی دارند و هم به علوم قدیمه دینی آگاهی دارند.
15. مدرسه آیةالله وحیدی
این مدرسه در میدان كورش كبیر قم، در اول خیابان ایستگاه راه آهن واقع و جدید البنیان و سه طبقه دارای 25 حجره و یك مسجد و یك كتابخانه و قرائتخانه و رختشویخانه برای طلاب مدرسه است.
این مدرسه در روز پنجم ذی حجة الحرام سال 1392ه با شركت هزاران نفر از علماء و محصلین و مردم دیگر و حضور آیةالله حاج سید محمّد وحیدی، بانی و مؤسس مدرسه مزبور، افتتاح گردید و بعضی از فضلاء اشعاری به این مناسبت سروده و تقدیم محضر داشتهاند.
16. مدرسه آیةالله آملی
این مدرسه در كوچه آقازاده و جنب دارالتبلیغ اسلامی مقابل منزل شخصی آیةالله آقای حاج میرزا هاشم آملی واقع، دارای چندین حجره تحتانی و فوقانی میباشد و عدهای از محصلین گیلان و مازندران، كه واجد شرایط انضباط و اخلاق حمیده هستند، در آن ساكن و اشتغال دارند.
منبع:
گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 2 - 62.