سیاست خارجی در قرآن

(1)

قرآن كریم در زمینه مسائل سیاسى در حد بیان كلیات و چارچوب‏هاى كلان سیاست‏خارجى بسنده كرده‏است، این كلیات را اصول سیاست‏خارجى نامیدیم و تحت چهار عنوان «اصل نفى سبیل‏» ، «اصل دعوت یا جهاد» ، «اصل عزت دینى‏» و «اصل پاى‏بندى به معاهدات بین المللى‏» درباره آنها به بحث پرداختیم . یاد آور می شویم که این اصول چارچوب كلان سیاست‏گذارى خارجى دولت اسلامى را سامان مى‏دهند و دولت اسلامى نمى‏تواند در سیاست‏خویش آنها را ندیده انگارد .

مقدمه

مطالعه و بررسى اصول سیاست‏خارجى اسلام از دیدگاه قرآن كریم بر مفروضات چندى استوار است، كه بدون توجه به آنها بحث از سیاست‏خارجى اسلامى ناتمام به نظر مى‏رسد، مهم‏ترین این مفروضات را در محورهاى زیر مى‏توان تلخیص كرد:

1 . طرح اصول سیاست‏خارجى اسلام از منظر قرآن مستلزم آن است كه رابطه دین و سیاست مفروض انگاشته شود . در چارچوب اندیشه جدایى دین و سیاست زمینه‏اى براى طرح این بحث‏باقى نخواهد ماند .

2 . سیاست‏خارجى یكى از بخش‏هاى اساسى سیاست در معناى كلان آن است، بنابراین اگر دین در مسائل سیاسى اندیشه نموده طبیعتا در مسائل سیاست‏خارجى نیز اندیشیده است .

3 . سیاست‏خارجى مجموعه‏اى از مسائل سیاسى مرتبط به حوزه خارجى است و از دو بخش نسبتا ثابت و متغیر برخوردار مى‏باشد . قسمت ثابت آن، بیانگر چارچوب كلى سیاست گذارى خارجى است كه خط مشى‏ها و استراتژى‏هاى سیاست‏خارجى در درون آن تنظیم مى‏گردد; این بخش عمدتا مبتنى بر آموزه‏هاى نظرى و نظام ارزشى و ایدئولوژى حاكم است . عناصر متغیر سیاست‏خارجى ناظر به خط مشى‏هایى است كه متناسب با اوضاع و شرایط تنظیم و تدوین مى‏گردند .

4 . اسلام دو بخش ثابت و متغیر دارد: ثابتات آن ناظر به اصول و مبانى كلى رفتار دینداران است و در طول زمان بقا و ماندگارى دارد، اما جنبه متغیر آن از عرف و ضرورت‏هاى زمانه تاثیر مى‏گیرد . بخش متغیر سیاست‏خارجى به این جنبه برمى‏گردد، چرا كه در شرایط و مقتضیات زمانه تغییر مشى مى‏دهد; بنابراین اندیشه دینى در مورد مسائل سیاسى و مدیریت اجتماعى در حیطه طرح كلیات و اصول محدود مى‏گردد .

5 . مسائل روابط بین الملل و سیاست‏خارجى به شكل امروزى و در قالب یك سیستم اكادمیك و منسجم محصول قرون اخیر به خصوص دوره پس از جنگ جهانى دوم است; اما برخى مسائل آن، نظیر مراودات خارجى و مسائل جنگ و صلح به قدمت تاریخ بشر سابقه دارد . چنین نگرشى طرح بحث‏سیاست‏خارجى اسلامى را تبیین مى‏كند، زیرا به گفته «هالستى‏» اگر یكى از مهم‏ترین مسائل روابط بین الملل را مطالعه دو پدیده جنگ و صلح بدانیم، مطالعه مسائل بین الملل به دوره‏هاى قبل از میلاد باز مى‏گردد و اثر تاریخى «توسیدید» در مورد جنگ‏هاى «پلوپونز» از قدیمى‏ترین متون این رشته محسوب مى‏گردد . (2)

6 . با توجه به نكات مذكور مى‏توان از اصول سیاست‏خارجى اسلام در قرآن یاد كرد . این اصول ناظر به چارچوب كلى و كلان رفتار خارجى دولت اسلامى است و روابط خارجى مسلمانان با جوامع غیراسلامى را تنظیم مى‏كند . قرآن كریم مشتمل بر مسائل اعتقادى و اجتماعى و سیاسى است و از برخى آیات آن مى‏توان اصول سیاست‏خارجى اسلام را استخراج كرد .

اصول سیاست‏خارجى اسلام

همان‏گونه كه اشارت رفت، مقصود از اصول سیاست‏خارجى مجموعه‏اى از آموزه‏هاى دینى است كه چارچوب كلان سیاست‏خارجى دولت اسلامى را شكل مى‏دهد . این مجموعه از نوعى خصلت ثبات و ماندگارى برخوردار است و از نظر تفسیرى بر دیگر مسائل سیاست‏خارجى حكومت دارد . یكى از پژوهشگران مسلمان در تعریف اصول سیاست‏خارجى مى‏گوید: مقصود از اصول یاست‏خارجى، مبادى و اساس روابط خارجى دولت اسلامى است كه منابع دینى آنها را به عنوان چارچوب و اساس تنظیم روابط خارجى مطرح مى‏كند . (3)

با عنایت‏به تعریف مزبور مى‏توان این اصول را از مجموع آیات قرآنى ناظر به روابط خارجى به دست آورده و در محورهاى زیر مطرح كرد:

1 . اصل دعوت یا جهاد;

2 . اصل ظلم ستیزى و نفى سبیل;

3 . اصل عزت اسلامى و سیادت دینى;

4 . اصل التزام و پاى‏بندى به پیمان‏هاى سیاسى .

البته برخى پژوهشگران در كنار اصول مزبور عناوین دیگرى نظیر «تولى و تبرى‏» ، «تالیف قلوب‏» و «امر به معروف‏» را نیز مطرح كرده‏اند، اما به نظرمى رسد اصول چهارگانه فوق این عناوین را نیز دربرمى‏گیرد و به ذكر مستقل و مجزاى آنها نیازى نیست . درباره تالیف قلوب گفتنى است هر چند از آن در ذیل اصول سیاست‏خارجى اسلام بحث كرده‏اند، اما از فلسفه تشریع این حكم و موارد اعمال آن مى‏توان استظهار نمود كه تالیف قلوب بیشتر با ابزارهاى سیاست‏خارجى همخوانى دارد تا اصول، چون تالیف قلوب با آنچه امروزه ذیل ابزارهاى اقتصادى سیاست‏خارجى و كمك‏هاى بشر دوستانه مطرح مى‏گردد شباهت‏بیشترى دارد . در واقع دولت اسلامى براى جلب جوامع غیرمسلمان یا كاهش خصومت‏ها از سهم «مؤلفة القلوب‏» استفاده مى‏كند، براى مثال پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله در جنگ طایف به اشراف و بزرگانى كه تازه اسلام آورده بودند یا مشركانى كه به حضرت یارى رسانیده بودند، از سهم مؤلفة القلوب بخشید تا نظر آنان و قبایلشان را به اسلام جلب كند . (4)