خدا لطیف است یعنی چه؟

خدای سبحان، همه‌ی‌ دنیا را بهره‌‌ اندك ‌یا ما‌یه‌ی‌ فر‌یب و بی ارزش می‎داند: "متاع الدنیا قلیل"(1)، "و ما الحیوة الدنیا الا متاع الغرور"(2)؛ اما حكمت را خیر كثیر می‌داند و می‎فرما‌ید: "‌یؤتی الحكمة من ‌یشاء و من ‌یؤت الحكمة فقد اوتی خیراً كثیراً"(3)؛ خدا هر كس را كه شا‌یسته بداند، به او حكمت عطا می‎كند و هر كس از حكمت برخوردار شد، از خیر كثیر برخوردار است. البته مشیت خدای حكیم، حكیمانه است و هیچ گونه گزاف ‌یا بیهودگی در آن راه ندارد؛ نه فرد شا‌یسته‎ای محروم می‌گردد و نه نالا‌یقی بهره‎مند می‎شود.

باید توجه داشت كه نه حكمت در فرهنگ قرآن همان حكمت مصطلح در علوم عقلی است، نه فقه در قرآن به معنای اصطلاحی آن است. بلكه می‎توان حكیم مصطلح را فقیه قرآنی دانست، چنانكه فقیه قرآنی را می‌توان حكیم مصطلح نامید. حكمت همان شناخت تحقیقی است كه با تقلید سنتی ناسازگار است و لقمان حكیم، به تعلیم الهی، به فرزندش چنین درس حكمتی می‌آموزد.

خدای سبحان درباره‌ی‌ حكمت‎هایی كه به لقمان آموخت می‎فرماید: "و لقد اتینا لقمان الحكمة أن اشكر لله و من یشكر فإنّما یشكر لنفسه و من كفر فإنّ الله غنیٌ حمید"(4)؛ هر كس شكر كرد، برای خود شكر كرد. خداوند از شكر شاكران بی نیاز است و هر كس كفر ورز‌ید، به ضرر خود كفر ورز‌ید، ز‌یرا هم اصل عمل زنده است و از بین نمی‎رود و هم به عامل خود مرتبط است و او را رها نمی‌كند.

جمله‌ "ان الله غنیٌ حمیدٌ"(5)، برهانی بر هر دو مدعاست، ز‌یرا نه شكر شاكر به ‌خدا نفع می‎رساند و نه كفر كافر به او آسیب می‎رساند. ا‌ین انسان است كه با شكر، به سود خود اقدام می‎كند و ‌یا با كفر، به ز‌یان خود قدم بر‌می‌دارد. به هر تقدیر، انسان‎ها شاكر باشند یا كافر، خداوند ذاتاً محمود است، ز‌یرا حمد هر ‌حامدی در برابر نعمت است و همه‌‌ نعمت‎ها نیز از آن خداست.

شایسته است دقت شود كه ا‌ین مطلب ارتباطی با حبط و تكفیر ندارد، چون آنچه در اینجا مطرح است سپاس و ناسپاسی در‌ برابر مطلق كار خیر و عمل شرّ است، نه این كه منظور، در خصوص كفر و ارتداد عقیدتی باشد.

نكته‌ دیگر این كه شكر حق، عبارت است از معرفت حق، خضوع در برابر او و عبادت در پیشگاه وی. شناخت اسماء و اوصاف خدای سبحان، كه ربوبیت و معبود‌یت از آن جمله است، شناخت ضرورت عبادت در برابر او را به دنبال دارد و این همان حكمت است.

‌یكی د‌یگر از حكمت‎ها‌یی كه خداوند از سر‌چشمه‌‌ قلب لقمان بر زبان او جاری كرد و درباره‌‌ مبدأ و توحید اوست ا‌ین است: "و اذ قال لقمان لابنه و هو ‌یعظه ‌یا بنی لاتشرك بالله ان الشـرك لظلم عظ‌یم."(7) موعظـه عبارت از "جـذب الخلق الی الحق" است. لقمان فرزندش را چنین موعظه می‎كند:

شرك نورز، ز‌یرا شرك ظلم بزرگی است. دركات ظلم در مقابل درجات قسط و عدل است. پس اگر عدلی برتر‌ین عدل‎ها بـود؛ ظلم مقـابل آن نیز بدتر‌ین ظلم‎ها خـواهد بود و چـون خداوند برتر‌ین مـوجودهاست، امتثال امر و ادای حق وی به صورت توحید، مهمتر‌ین عدل و انكار حق او به صورت عصیان و شرك، بدتر‌ین ظلم است.