پایان عصر طلایی مصر
خبر، کوتاه و برنده بود: استاد ابوالعینین شعیشع، شامگاه پنج شنبه فوت کرد. خبری که یک روز بعد از فوت استاد، روزنامه مصری الیوم السابع درج می‌کند و به گوش رسانه‌های جمعی ایران هم می‌رسد.
صبح شنبه، چهارم تیرماه 1390، خبری ناگهانی جامعه قرآنی کشورمان را در سوگ از دست دادن آخرین قاری از قراء عصر طلایی تلاوت مصر نشاند. خبر کوتاه و برنده بود: استاد ابوالعینین شعیشع، شامگاه پنج شنبه فوت کرد. خبری که یک روز بعد از فوت استاد، روزنامه مصری الیوم‌السابع درج می‌کند و به گوش رسانه‌های جمعی ایران هم می‌رسد.
در این نوشتار نگاهی خواهیم داشت به زندگانی پر برکت استاد ابوالعینین شعیشع، که بارها به ایران اسلامی سفر کرد و به عنوان یک مقام قرآنی، تأثیر به سزایی بر تلاوت قاریان ایرانی گذاشت. استاد شعیشع، کسی است که چهار دوره‌ی قاریان مصری، یعنی از استاد رفعت تا همین قاریان جوان مصری را درک کرده است.
در ابتدای راه، کودک چهار ساله با مادر خود خداحافظی کرد و به سمت خیمه بزرگی که در روستا به مناسبت درگذشت یکی از بزرگان برپا شده بود، به راه افتاد. آن روزها که هم‌سالان این کودک در کوی و برزن به بازی‌های کودکانه مشغول بودند، او به دنبال مجالس تلاوت بزرگان قرائت قرآن کریم بود تا ساعاتی را به شنیدن قرآن بگذراند. با جثه کوچکش وارد مجالس تلاوت می‌شد و مکانی را در نزدیکی جایگاه قاری می‌یافت و گاهی هم از ترس اینکه به او اجازه حضور در مجلس را ندهند، مخفی می‌شد و با اشتیاق به قرائت قرآن گوش می‌داد.
حضور او در مجلس، گاهی آن قدر طول می‌کشید که کودک خوابش می‌برد. چه کسی در آن روزها فکر می‌کرد که این کودک چهار ساله، روزی شیخ‌القراء مصر شود. خانواده شعیشع در روز 12 آگوست سال 1922 میلادی، مطابق با سال 1343 قمری، صاحب پسری شد. در گوش او اذان گفتند و او را ابوالعینین، نام نهادند. ابوالعینین ابوشعیشع، در روستای بیلا از توابع استان کفر شیخ مصر در خانواده‌ای که 11 فرزند دختر و پسر داشت، رشد و پرورش یافت. با وجود اینکه مادر ابوالعینین دوست داشت که پسر کوچکش را در لباس یک افسر نظامی ببیند، اما مشیت الهی بر این بود که او در راه قرآن قدم بگذارد و روزی هم به عنوان شیخ‌القراء مصر شناخته شود؛ لقبی که به حق، شایسته این بزرگ مرد عالم تلاوت قرآن کریم بود.
شاید هیچ یک از اعضای خانواده او، به اندازه برادرش احمد شعیشع، برای آموختن قرآن به وی نکوشید. برادر بزرگ‌تر ابوالعینین با مشاهده اشتیاق او به تلاوت قرآن، مراحل ابتدایی قرائت قرآن را به او آموخت. حس فزون‌طلبی این کودک هم مزید بر علت شد تا علاوه بر آموزش‌های ابتدایی برادر، به بزرگان علم قرائت قرآن مراجعه کرده و به تکمیل آموخته‌های خود بپردازد. او در شش سالگی رهسپار مکتب‌خانه شد و در 12 سالگی هم موفق به حفظ کل قرآن شد.
جوان‌ترین قاری رادیو
در سال 1939 میلادی، شعیشع جوان برای تلاوت قرآن در محفل یادبودی که برای یکی از نزدیکانش به نام «طه سلطان» برپا شده بود، به قاهره دعوت شد و در همان مجلس، یکی از دست‌اندرکاران رادیوی مصر به نام «عبدالله عفیفی»، به تلاوت زیبایش گوش داد و مبهوت هنرنمایی این قاری جوان شد. عفیفی، شعیشع را به نزد «سعید لطفی باشا»، رئیس وقت رادیو فرستاد و او را برای امتحان ورودی قاریان برای تلاوت در رادیو معرفی کرد. وقت اختصاص داده شده به هر قاری برای تلاوت در امتحان ورودی به رادیو، فقط 15 دقیقه بود. نوبت که به ابوالعینین جوان رسید، شروع به تلاوت کرد، اما داوران رادیو که به احتمال زیاد استاد رفعت و استاد شعشاعی بودند، از او درخواست کردند تا تلاوتش یک ساعت ادامه پیدا کند.
استاد شعیشع به دلیل تلاوت‌های زیبا و منحصر به فردش، نشان افتخار الرافدین از عراق به عنوان بالاترین نشان افتخار این کشور، نشان الارز (برنج) از لبنان، نشان‌های استحقاق (شایستگی) از سوریه و فلسطین و نشان‌های افتخار دیگری از ترکیه، سومالی، پاکستان، امارات و برخی کشورهای اسلامی را دریافت کرده است.
شعیشع با کسب بیشترین امتیاز، جواز تلاوت در رادیو مصر را به دست آورد و به این ترتیب، در حالی که فقط 17 سال داشت به عنوان جوان‌ترین قاری رادیو شناخته شد. قاری جوان، صبح‌های هر یکشنبه و بعد از ظهرهای هر سه شنبه، در رادیو مصر به تلاوت قرآن می‌پرداخت. در این راه، استاد طه الفشنی هم به او کمک می‌کرد تا بتواند در قاهره، محلی را برای اقامت پیدا کند. شعیشع در سال 1340 میلادی، همراه با استاد عبدالفتاح شعشاعی در شب‌های ماه مبارک رمضان، در قصر عابدین مصر به تلاوت قرآن پرداخت و تلاوت‌هایش هم به صورت زنده از رادیو پخش شد. حالا دیگر شعیشع فقط در مصر مطرح نبود، بلکه شهرت صدای زیبا و ملکوتی‌اش به سرتاسر جهان اسلام رسیده بود. قاری جهانی استاد شعیشع، به بسیاری از قاره‌ها و کشورهای جهان سفر کرد تا صدای حقانیت قرآن را به گوش جهانیان برساند. از جمله‌ی آن کشورها می‌توان به فرانسه، انگلیس، ترکیه، یوگسلاوی، سومالی، اردن، سوریه، کویت و ایران اشاره نمود. استاد درباره دستاورد سفرهایش به کشورهای مختلف می‌گوید: در این مسافرت‌ها به این نتیجه دست یافته‌ام که آداب، سنت‌ها و رسم‌های اسلامی در میان همه مسلمانان جهان، همانند و یکسان است.
وی به دلیل تلاوت‌های زیبا و منحصر به فردش، نشان افتخار الرافدین از عراق به عنوان بالاترین نشان افتخار این کشور، نشان الارز (برنج) از لبنان، نشان‌های استحقاق (شایستگی) از سوریه و فلسطین و نشان‌های افتخار دیگری از ترکیه، سومالی، پاکستان، امارات و برخی کشورهای اسلامی را دریافت کرده است.
سفر به ایران
جمهوری اسلامی ایران از جمله معدود کشورها و شاید تنها کشوری است که شعیشع، علاقه زیادی برای سفر به آن و حضور در جمع مردم و قاریان قرآن آن از خود نشان داده است. علاقه فراوانی که او به مقام معظم رهبری دارد، باعث شده تا در بدو ورودش در سفر به ایران، اولین سوالش این باشد که «حال آقا چطور است؟» و «آیا من می‌توانم در این سفر ایشان را ببینم؟»
وی همواره از ایران به عنوان وطن دوم خود یاد می‌کرد و اعتقادش بر این بود که همه ملل مسلمان باید به موضع گیری‌های ایران در مناسبت‌های جهانی اقتدا کرده و به آن افتخار کنند. وی در پانزدهمین دوره مسابقات بین‌المللی قرآن کریم که در ایران برگزار شد، به عنوان رئیس هیأت داوران حضور داشت. از آنجا که مصریان به شدت به ائمه معصومین(ع) و به خصوص امام حسین(ع) علاقه دارند، استاد شعیشع معتقد است ایران و مصر در دو موضوع با هم رقابت می‌کنند. اول عشق به اهل بیت(ع) و دوم تلاوت قرآن کریم. او معتقد است که این نهضت بزرگ قرآنی که در ایران به وجود آمده، مرهون انقلاب اسلامی است و می‌گوید: من این شور و اشتیاق را پیش از انقلاب ندیدم و این به خاطر رهبران بزرگ ایران است که پرچم قرآنی را برافراشته‌اند.
صوت شعیشع در سینما
در سال 1942 میلادی اتفاقی جالب در زندگی قرآنی ابوالعینین شعیشع رخ داد. چند شرکت سینمایی مشهور مصر از او خواستند تا برای تلاوت قرآن در فیلم‌هایشان با آن‌ها قرارداد همکاری امضا کند و پس از آن بود که شعیشع به عنوان اولین کسی که در فیلم‌های سینمایی قرآن تلاوت می‌کند، در دو فیلم «نائب العام» و «ابن عنتر» به تلاوت قرآن پرداخت، که البته این کار وی مورد تایید و تشویق مقامات الازهر هم قرار گرفت.
پر مسئولیت‌ترین قاری مصر
استاد ابوالعینین شعیشع در طول عمرش در سمت‌های مختلفی به فعالیت‌های قرآنی و دینی زیادی مشغول بود که «ریاست اتحادیه قراء مصر»، «عضو مجلس اعلای امور اسلامی»، «عضو کمیته عالی قرآن در وزارت اوقاف مصر»، «رئیس مرکز بین‌المللی قرآن کریم»، «عضو کمیته ساختمان مساجد در قاهره»، «ریاست کانون بین‌المللی حفظ قرآن کریم» و «قاری مسجد سیده زینب» از جمله مهم‌ترین مسوولیت‌های اجرایی او به حساب می‌آیند.
قاری با بصیرت
روزنامه روزالیوسف در مصاحبه‌ای با شعیشع درباره رهبران مصر که وی آن‌ها را دیده بود از جمله ملک فاروق، محمد نجیب، جمال عبدالناصر، انور سادات و حسنی مبارک از او می‌پرسد و شیخ پاسخ می‌دهد: «ملک فاروق در رمضان سالی که به خاطر نمی‌آورم، از من و شیخ عبدالفتاح الشعشاعی برای قرائت دعوت می‌کرد و هر شب اکثراً در کنار ما و یا پایین‌تر از ما می‌نشست و به قرائت قرآن گوش می‌داد، اما سال دومی که ما را به اسکندریه دعوت کرد، دیدیم که انحرافش شروع شده و من نیز قرائت قرآن برای او را رها کرده و به رادیو الشرق الادنی فلسطین رفتم و برای اولین بار در مسجد الاقصی قرائت کردم».
سفر به آخرت
استاد ابوالعینین شعیشع روز پنجشنبه، دوم تیرماه، در سن 89 سالگی دعوت حق را لبیک گفت. مراسم تشییع پیکر استاد ابوالعینین شعیشع، سوم تیرماه، پس از نماز جمعه برگزار شد و مراسم ترحیم ایشان نیز در مسجد «الخلفاء الراشدین» شهرک نصر در نزدیکی قاهره منعقد گردید.
ابعاد فنی تلاوت‌های استاد شعیشع
تلاوت‌های استاد شعیشع از حزن و طراوت خاصی برخوردار است. به طوری که مستمع را به شنیدن ادامه تلاوت تشویق می‌کند. تا جایی که اگر کسی ابتدای تلاوت این استاد را گوش کند، تا پایان تلاوت با نغمات ملکوتی استاد شعیشع همراه خواهد شد. تطابق آهنگ با معنای آیات از دیگر خصوصیات تلاوت‌های استاد شعیشع است و این استاد همواره سعی می‌کند كه شنونده را در حین استماع آیات روح‌بخش قرآن کریم، با معنا و مفهوم آیه همراه سازد تا معارف ناب الهی تا عمق وجود مخاطب رسوخ کند.
به گفته خود استاد شعیشع، وی در اوان جوانی از سبک و شیوه‌ی استاد محمد رفعت تقلید می‌نموده است. اما صدای رسا و مرتفع و پرطنین، به مرور وی را به سمت ابداع و خلق سبکی نو و بی سابقه در تلاوت پیش می‌برد. سبکی خاص برای تلاوت قرآن کریم که با ظهور وی در دهه‌ی چهلم میلادی، موجی از بحث و جدل میان علما در مورد جواز و عدم جواز آن از نظر شرعی در گرفت.
برخی شیوه‌ی جدید وی در تلاوت قرآن کریم را آواز گونه می‌دانستند و برخی دیگر، رعایت اصول تلاوت از جمله تجوید را از سوی وی، دال بر جواز آن می‌پنداشتند. اما با تمام این حرف و حدیث‌ها، شعیشع جای خود را در فضایی باز نمود که پیش از وی، دو تن از نوابغ تلاوت، یعنی اساتید رفعت و شعشاعی به شدت عرصه را برای دیگر قاریان تنگ کرده بودند و درست در چنین فضایی، او توانست به واسطه‌ی ویژگی‌های صوتی خاص و ایجاد شیوه‌های کاملاً جدید، به سرعت به قاری بزرگ و ممتازی تبدیل گردد.
در تحلیل تلاوت‌های استاد شعیشع باید گفت که اولاً وی، صدایی با طنین ویژه و کم نظیر همراه با قوت خوب و وسعت تقریبی بیش از دو اکتاو، یعنی 14 درجه صوتی دارد که از قدرت تحریر و انعطاف پذیری خوبی نیز برخوردار است. اما صدای وی جزو محدوده‌ی اصوات زیر یا تنور (tenor) است که قدرت فوق‌العاده‌ای در ایجاد طبقات و پرده‌های اوج دارد. دوماً باید گفت وی از میراث گذشتگان در تلاوت خود استفاده کرده و آن را به سلیقه و روحیه‌ی معاصر و تجدد طلب زمان خود پیوند می‌زند و این بارزترین ویژگی سبک اوست.
استفاده از تمامی مقامات اصلی عربی و وارد کردن نغمات جدیدی در تلاوت، همچون صبا زمزم، راحة‌الارواح و زنکران که تا آن زمان مرسوم نبوده است، جزو شاخصه‌های لحنی شعیشع است. همچنین تاکید بیشتر بر مقام کُرد در تلاوت که در مواضع مختلف، به ویژه در شروع، از آن بهره می‌جوید و استفاده از ترکیب نغمات در تلاوت که از مشهورترین آن‌ها می‌توان به ترکیب کُرد و رَست با نهاوند اشاره نمود. استاد شعیشع از توانایی قابل توجهی در انتقال مقامات و نغمات که بیانگر دانش والای او در این زمینه است، برخوردار بوده است. همچنین، استفاده از پرده‌های اوج با فرکانس بالا همراه با نفس طولانی که موجب تأثیر هر چه بیشتر تلاوت وی در جان شنوندگان آیات الهی می‌شود را می‌توان جزو خصوصیات فنی تلاوت‌های وی به حساب آورد که سبکی خاص را به نام این استاد بزرگ رقم زده است. مکث‌های نسبتاً طولانی در بین مواضع وقف که دعوتی برای تدبر مستمعین در آیات قرآن به حساب می‌آید نیز جزو مواردی است که باعث لذت بردن هرچه تمام‌تر مردم از شنیدن تلاوت‌های استاد است.
نویسنده: امیر حسین فقیهی
شبكه تخصصی قرآن تبیان
آخرین یادداشت‌های قرآنی:
حِست را درباره این کتاب نفیس بنویس!
آیا می‌توان شیطان را دید؟
بزرگ‌ترین بازار در انتظار حواس‌پرتی مشتریان
شاید این صفحات معجزه کند
خوش‌الحانی که کافر را مسلمان کرد
مجموعه كامل یادداشت‌های قرآنی
