به بهانه پنجاه سالگی اوپک

بخش اقتصاد- اوپک دیروز پنجاه ساله شد. ما در ایران به علت اینکه یک کشور نفتی و از اعضای این سازمان هستیم اسم آن را زیاد شنیده ایم. اما شما می دانید منظور از اوپک چیست؟

اوپک (opec) مخفف نام انگلیسی سازمان کشورهای صادرکننده نفت (Organization of petroleum Exporting Counteries) است.و با هدف وحدت بخشیدن و هماهنگ کردن سیاست‌های نفتی کشورهای عضو تشکیل شده است

اوپك، سازمانی ست كه شاید بیشتر از موسسان آن، توجه دیگر كشورها خصوصا كشورهای صنعتی و مصرف كنندگان بزرگ نفت را به خود جلب كرده است. اگر بپذیریم بخش مهمی از حیات و ممات كشورهای توسعه یافته وابسته به نفت است، آنگاه باید اذعان كرد این كشورها تمام هم و غم خود را برای تاثیر در بزرگترین و موثرترین كارتل نفتی دنیا یعنی اوپك به كار گیرند.

كارتل به مفهوم مجموعه ای از تولیدكنندگان است كه برای حفظ منافع خود سعی می كنند به مانند یك انحصارگر عمل كنند؛ انحصاری كه با تاثیر در قیمت یا تولید، به فكر حداكثر كردن منافع خود است.

با این وجود، از زمان تاسیس اوپك در اوایل سال 1960 میلادی، همواره این سئوال مطرح بوده كه آیا این سازمان از ابزارهای لازم برای تاثیرگذاری در بازار برخوردار است یا خیر.

اوپك در 14 سپتامبر 1960 در نشست بغداد، توسط پنج كشور بنیانگذار ایران، عراق، كویت، عربستان سعودی و ونزوئلا تأسیس شد.

این پنج كشور مؤسس اوپك در آن زمان 67 درصد از ذخایر نفت و 36 درصد بازار نفت جهان را در اختیار داشتند. اساسنامه‌ این سازمان در نشست ژانویه 1961 كنفرانس اوپك در كاراكاس تصویب شد و تأسیس آن طی قطعنامه 6363 سازمان ملل متحد در 6 نوامبر 1962 به ثبت رسید.

پس از تأسیس اوپك، قطر در سال 1961، اندونزی در محدوده سال‌های 1962 تا 2008، لیبی در سال 1962، امارات متحده‌عربی در سال 1967، الجزایر درسال 1969، نیجریه در سال 1971، آنگولا در سال 2007، اكوادور یك ‌بار در سال‌1973  به مدت 19 سال (تا 1992) و بار دیگر در سال 2008 و گابن در محدوده سال‌های 1975 تا 1994 به این سازمان پیوستند.

در این بین كشوری مانند گابن از اول ژانویه 1995 به عضویت خود در اوپك پایان داد، ولی اكوادور كه عضویت خویش را به درخواست خود از تاریخ 31 دسامبر 1992 معلق كرده بود، دوباره در سال 2007 درخواست عضویت در اوپك داد. این در خواست در نشست فوق‌العاده اوپك كه در ابوظبی در دسامبر 2007 برگزار شد، مورد بررسی و پذیرش وزیران نفت و انرژی اوپك قرار گرفت.

اندونزی به دلیل این كه در چند سال اخیر با كاهش تولید نفت به واردكننده خالص نفت ‌خام تبدیل شده بود، عضویت خود در اوپك را از ابتدای سال 2009 به حالت تعلیق درآورد و در صورت افزایش تولید نفت، در آینده به جمع اوپك اضافه خواهد شد.

اكنون اوپك دارای 12 عضو از قاره آسیا شامل ایران، عراق، كویت، قطر، عربستان و امارات متحده عربی، قاره آفریقا شامل آنگولا، الجزایر، لیبی و نیجریه و قاره آمریكا شامل اكوادور و ونزوئلاست.

ساختار سازمانی اوپك شامل كنفرانس، هیات عامل (BOG)، كمیسیون اقتصادی (ECB) و دبیرخانه است. دبیرخانه‌ اوپك به عنوان تشكیلات ثابت سازمانی اوپك است كه در پنج سال اول تأسیس آن در ژنو سوئیس قرار داشت و از اول سپتامبر 1965 به شهر وین اتریش منتقل شد.

از دیگر زیرمجموعه‌های ساختار سازمانی اوپك كمیته‌ فرعی وزارتی نظارت بر بازار (MMSC) است كه این كمیته‌ معمولا یك روز قبل از برگزاری نشست كنفرانس اوپك تشكیل می‌شود.ایران ریاست این كمیته را از ابتدای تشكیل (1993) تاكنون بر عهده داشته و كویت، نیجریه و دبیركل اوپك اعضای آن محسوب می‌شوند.

از لحاظ ساختار تصمیم گیری و عملکردی به نظر میرسد که اوپک بعد از50 سال هنوز موفق به ایجاد تغییرات نشده است. می توان گفت اوپك از كشورهای در حال توسعه تشكیل شده و دیگر كشورهای بزرگ صادركننده نفت مانند روسیه عضو آن نیستند كه همواره چالش‌هایی را ایجاد كرده است؛ به‌طوری‌كه در شرایط بحران اقتصادی كه كشورهای عضو اوپك برای نگه‌داشتن قیمت‌ها در سطح مناسبی سقف تولید خود را كاهش داده یا ثابت نگه می‌دارند، كشورهای غیر عضو اوپك با تولید بیشتر، نه‌تنها گاهی رسیدن به قیمت‌های واقعی را دور از دسترس كرده‌اند، بلكه تامین‌كننده بیشترین افزایش تقاضای جهانی نفت نیز به شمار می‌آیند.

نگاهی به تاریخ فعالیت اوپك و نحوه تاثیرگذاری این فعالیت ها در بازار جهانی نفت، حاكی از آن است كه كشورهای عضو سازمان اوپك، همواره تلاش كرده اند تصمیماتی را اتخاذ كنند كه قیمت ها در سطح معقولی تثبیت شود. این تصمیم گیری معمولا برای كشورهای عضو اوپك دارای هزینه بوده، اما در عوض، كشورهای غیر عضو اوپك بدون پرداخت این هزینه ها از منفعت تصمیم گیری اوپك استفاده كرده اند.

برای مثال اكنون حدود 64  درصد ذخایر نفت دنیا در اختیار كشورهای عضو سازمان اوپك است و به نظر می رسد در همین حد نیز بازار جهانی نفت در اختیار این كشورها باشد، اما طی سالیان اخیر خصوصا در زمان كاهش قیمت ها، سهم كشورهای عضو اوپك از كل تولید نفت جهان حدود 30 تا 35 درصد بوده و این در حالی ست كه دیگر كشورهای تولیدكننده نفت خصوصا روسیه، نروژ و مكزیك، بیشترین بهره برداری را از تصمیم های اوپك داشته  اند؛ به طوری كه به رغم سهم بسیار كمتر این كشورها از كل ذخایر نفت جهان، تولیدات كشورهای غیر عضو اوپك نسبت به ذخایرشان قابل مقایسه با كشورهای عضو اوپك نیست و به همین دلیل است كه به رغم برخی تلاش های صورت گرفته، كشورهایی نظیر مكزیك یا نروژ هیچ گاه حاضر نشده اند كه عضویت در اوپك را بپذیرند. بنابراین تصمیم گیری در اوپك از یك سو تحت تاثیر فشار های سیاسی كشورهای عمده مصرف كننده نفت بوده و از سوی دیگر همین تصمیمات بیشترین سود را نصیب دیگر كشورهای غیرعضو سازمان اوپك كرده است.

به همین علت مخالفان روند كنونی اوپك با اشاره به این‌كه هنوز اساسنامه اوپك مربوط به 50 سال پیش است و این در حالی است كه دنیا چندین بار تغییر كرده، توصیه می‌كنند كه بهتر است تغییراتی در كاربری‌های این سازمان با توجه به تجربه 50 ساله آن ایجاد شود.

به عبارتی برخی كارشناسان پیشنهاد كرده‌اند كه باتوجه به وابستگی كشورهای عضو اوپك به تكنولوژی كشورهای دیگر كه عمدتا مصرف‌كننده‌ها هستند، بهتر است اوپك تغییراتی در كاربری خود ایجاد كند و با هدف ارتقای سطح تكنولوژی و دانش كشورهای عضو در بخش نفت به سازمان كشورهای اقتصادی و تكنولوژی نفت تغییر نام و كاربری دهد.