این‌ بار لاغرها بخوانند!(2)

در مطلب پیش رو که مصاحبه‌ای است با دکتر مجید حاجی فرجی، متخصص تغذیه و رئیس انستیتو تحقیقات تغذیه کشور، راجع به راهکارهای مناسب در برخورد با افراد لاغر، رژیم غذایی مناسب و اختلالات خوردنی که منجر به کاهش وزن شدید در افراد می‌شود، توضیحاتی ارائه شده است. با ما همراه باشید...

تبیان: برای افرادی که بیماری ندارند و فقط کم وزن هستند، چه باید کرد؟

همان‌طور که در قسمت قبل این مطلب ذکر شد، کم وزنی‌های افراد سالم در نتیجه‌ی دو مورد الگوی غذایی ناسالم و فعالیت بدنی نامناسب ایجاد می شود.

حال دو مساله در اینجا مطرح می‌شود: یکی این که خانواده‌ها با این افراد چه برخوردی دارند؟ و دوم این که خود این فرد چه برخوردی با خودش دارد؟

این مسائل به دنبال خود پیامدهایی را به همراه دارند که عبارتند از:

الف) مشکلات روحی روانی: این مساله در اثر برخورد نامناسب خانواده به کرات دچار تشدید می‌شود، مثلا مدام می‌گویند تو لاغری و جلوی دیگران تکرار می‌شود، فرد افسرده می‌شود و سیکل معیوبی ایجاد می‌شود.

ب) تصویر غلط ذهنی که فرد از خودش می‌سازد، وجدانش ناراحت است که چرا لاغر است و یا خودش را بیمار می‌داند. یا اینکه در اثر برخوردهایی که به اثر اطرافیان صورت گرفته است، رفتاری در جهت مقابله با رفتار اطرافیان پیش می‌گیرد و باز مسأله تشدید می‌شود. در این‌گونه موارد حتماً یک مشاوره‌ی روانشناس باید به این افراد کمک کند یا خود متخصصان تغذیه می‌توانند به این‌ها کمک کنند.

دریافت کم کلسیم به همراه کمبود ویتامین D که متأسفانه در جامعه‌ی ما حدود 80 تا 90 درصد می‌باشد موجب افزایش احتمال ابتلای افراد به پوکی استخوان می‌شود

بهترین کاری که می‌توان برای این‌ها کرد این است که به ایشان آموزش دهیم که این‌ها بیمار نیستند، غذا کم می‌خورد خوب ساختار ژنتیکی‌اش این است ما دیگر این‌ها را بیمار قلمداد نمی‌کنیم، حتی اگر روی BMI ی 18 یا 5/18 هم باشند. این‌ها به مرور اصلاح می‌شوند. آن‌هایی هم که بیمار هستند و BMI شان زیر 18 است هم که در قسمت قبل ذکر شد که باید از راهش وارد شویم.

بسیاری از نوجوانانی که به صورت ژنتیکی و ساختاری لاغرند بعد از سن بلوغ و بعد از 17 تا 18 سالگی شروع می‌کنند به وزن‌گیری، پس اصلاً جای نگرانی ندارد. بسیاری از این ها تا سن 17 تا 18 هم ممکن است بسیار لاغر باشند و بعد متناسب شوند اما آثار سوء گفتارهای اطرافیان بسیار صدمه زننده‌ است. در رفتار با این افراد باید سعی کرد در این مدت فقط مواد مغذی را در اختیارشان قرار داد بعد از یک سنی درست می‌شوند. تازه نگرانی‌ای که وجود دارد این است که ممکن است به اصطلاح از آن طرف بام بیفتند، زیرا این‌ها شروع می‌کنند به چاق شدن.

تبیان: خوب، این نکات مربوط می‌شد به افراد سالم لاغر، آنهایی که بیمارند، چه طور؟

ما یک بیماری داریم به نام eating disorder یا اختلالات خوردن. این واقعاً یک بیماری است. علتش هم اکثراً مسائل روان‌شناختی است، که می‌تواند ژنتیک، رفتار خانواده و بیماری‌های مقطعی این‌ها را تشدید کند و یا بروز دهد و متأسفانه در جامعه‌ی ما رو به رشد است.

اختلالات خوردن دو نوع عمده و یک نوع که کمتر به آن توجه می‌شود، دارد:

1) Anorexia nervosa یا بی‌اشتهایی عصبی که افراد بسیار لاغرند، اما غذا هم نمی‌خورند. اشتها ندارند، رنگ پریده‌اند، اما خیلی وزن‌شان نسبت به قدشان زیر نرمال نیست. مشکلی که اتفاق می‌افتد این است که این‌ها غذا نمی‌خورند و به مرور زمان به حالت بیماری می‌رسند. خوب این‌ها خیلی پرخاشگر می‌شوند. عصبی و تندخو می‌شوند، مدام خودشان را وزن می‌کنند چون فکر می‌کنند چاق هستند. این‌ها اگر کم وزن نباشند روی خط مرز کم وزنی هستند اما باز هم می‌خواهند لاغر شوند. با بررسی‌ها متوجه اختلال در این‌ها می‌شویم.

به هیچ وجه ما پودرهایی که به ویژه در باشگاه‌ها، در سالن‌ها یا به صورت خانوادگی زبان به زبان نقل می‌شود را توصیه نمی‌کنیم

2) Bulimia یا پرخوری. این‌ها در اثر مسایل روانی و عصبی خیلی پرخوری می‌کنند و وقتی خیلی زیاد خوردند، دچار عذاب وجدان می‌شوند و سعی می‌کنند به گونه‌ای این پرخوری را جبران کنند. از جمله استفراغ‌های عمدی، یا استفاده از داروهای laxative یا ملیّن، یا رجوع می‌کنند به داروهای گیاهی و داروهایی که تبلیغ می‌شوند برای این موضوع و یا حتی راه‌های خطرناک‌تر، و وقتی دچار اسهال، استفراغ و ... می‌شوند تمام موادی که خوردند از دست می‌رود و این‌ها هم ممکن است دچار کم وزنی شدید شوند. یعنی هر دوی این‌ها از دو جهت دچار لاغری می‌شوند.

3- persia eating disorder: این‌ها هیچ علامتی ندارند. خودشان و خانواده‌شان هم نمی‌دانند که این‌ها مشکل دارند، لذا هیچ کاری برای‌شان انجام نمی‌شود، در واقع به مرور شروع می‌کنند تشدید علائم را در خودشان ایجاد کردن. به این ترتیب که سعی می‌کنند غذاهای خاصی را نخورند فکر می‌کنند دارد رژیم می‌گیرند، وقتی عصبانی می‌شوند شروع می‌کنند به پرخوری کردن با شکلات و مواد قندی؛ وقتی بدخلق می‌شوند پشت پا می‌زنند به غذای خانواده و گوشه گیری می‌کنند. در این حالت باید خانواده متوجه باشد تا جلویش گرفته شود.

این‌ها مستعد ابتلا به آن دو بیماری هستند. این‌ها نیز گروهی از کم وزن‌های ما هستند که دچار بیماری روان‌شناختی هستند.

تبیان: راه‌های درمان در این افراد چگونه است؟

* راه‌های درمانی روان‌شناختی

* کمک خانواده‌ها

* به آن ها آموزش دهیم تا قد و وزن خودشان را درست ببینند.

* گاهی نیاز داریم که در شرایطی که دچار پرخوری هستند، غذاهای کم کالری‌تری را جایگزین غذاهای پرکالری‌تر کنیم تا آن احساس پرکالری و اضافه وزن را که پیدا می‌کنند (حتی گاه گاه به صورت فیزیکی هم پیدا می‌کنند و بعد برمی گردند) جلویش گرفته می‌شود.

* در کنار این‌ها از مکمل‌ها استفاده کنیم که مواد مغذی مورد نیازشان به ویژه املاح به کفایت به بدن‌شان برسد.

متأسفانه به دلیل تقلیدهای کورکورانه از مدل‌ها و تصاویر ماهواره این مشکلات در جامعه بالا رفته است.

تبیان: رژیم غذایی مناسب برای این افراد چیست؟

اگر لاغرهای ما بیمار باشند یعنی BMI ی‌شان زیر حد نرمال باشد. برای این‌ها رژیم‌هایی تجویز می‌شود. معمولاً کالری رژیم‌ها را کمی بالا در نظر می‌گیریم اما سعی می‌کنیم خیلی درصدهای محدوده‌ی طبیعی گروه‌های تأمین کننده‌ی انرژی مانند کربوهیدرات و چربی و پروتئین را تغییر ندهیم؛ چون یک) الگو را تغییر می‌دهد، عادت ایجاد می‌کند، بدن را دچار مشکل می‌کنیم. دو) سبب می‌شود افرادی که دچار بیماری همراه مثل دیابت یا چربی خون بالا هستند ،مشکل‌شان مضاعف شود. لذا باید بعد از بررسی بالینی و پاراکلینیکی این افراد که تشخیص بدهیم عامل لاغری‌شان چه است شروع کنیم با توجه به نیازشان، رژیم غذایی مناسب را تجویز کنیم.

* درصد چربی را گاهی اوقات در برخی شرایط تا 35 و تا 40% می‌توان زیاد کرد اما نوع چربی‌ها مهم است سعی کنیم از مغزها استفاده کنیم، از روغن‌های مایع بدون ترانس یا کم ترانس استفاده کنیم.

* از گروه پروتئین‌ها (این‌ها معمولاً نسبت به مصرف گوشت‌ها بدقلق هستند) شروع کنیم به معرفی جایگزین‌های مناسب گوشت با طبخ‌های متفاوت. اگر در عمل رعایت نمی‌کنند از پروتئین‌های دیگری مثل شیر، تخم‌مرغ، پنیر، پروتئین‌های گیاهی برای‌شان استفاده کنیم و بعد به مرور این‌ها را عادت دهیم به مصرف متنوع پروتئین‌ها.

ولی اگر بخواهیم به صورت موضعی مثلاً رژیمی بدهیم که بازوان این‌ها چاق‌تر شود خیر همچنین چیزی واقعاً تبلیغ بی موردی است که گاهاً بعضی جاها ادعا می‌شود و متأسفانه افراد را به اشتباه می‌اندازد

* طبعاً اگر این‌ها پروتئین حیوانی مصرف نکنند به ویژه در دختران به دلیل کاهش جذب آهن و کمبود دریافت آهن باید برخی مکمل‌ها مانند آهن در برخی شرایط ، روی، منیزیم و سلنیوم را برای‌شان تجویز کنیم.

* یکی دیگر از مشکلاتی که معمولاً این افراد دارند کم خوری یا بدخوری نسبت به مصرف لبنیات است که متأسفانه در آمارها نشان داده شده است که کمتر از یک سوم نیاز روزانه استاندارد، جامعه‌ی ما لبنیات مصرف می‌کنند و مسأله‌ای که در این مورد رخ می‌دهد مسأله‌ی دریافت کلسیم است و از طرف دیگر لبنیات حاوی ریزمغذی‌هایی است که به عنوان یک ماده‌ی غذایی مناسب مطرح می‌باشد. وقتی لبنیات کم مصرف شود، هم از نظر درشت مغذی‌ها (پروتئین، چربی و کربوهیدرات) و هم از نظر ریزمغذی‌ها (کلسیم، فسفر و ...) دچار مشکل می‌شوند. دریافت کم کلسیم به همراه کمبود ویتامین D که متأسفانه در جامعه‌ی ما حدود 80 تا 90 درصد می‌باشد موجب افزایش احتمال ابتلای افراد به پوکی استخوان می‌شود. توصیه‌ی ما مصرف شیرهای غنی شده با ویتامین D و کلسیم است.

تبیان: آیا می توان اندامی را به صورت موضعی چاق کرد؟

علی‌رغم این که عکس این مطلب شاید راحت‌تر باشد یعنی افرادی که چاق هستند و افزایش سایز دارند در نقاط مختلف بدن می‌توان با ورزش‌ها و نرمش‌های مناسب همراه با رژیم غذایی به حالت طبیعی نزدیک کرد اما در مواردی که افراد لاغر هستند و غذا هم نمی‌خورند با آن مشکلاتی که دارند، اگر بدون رژیم باشد خیر نمی‌توان. اما اگر رژیم متخصص تغذیه را رعایت کنند و هیچ عامل بازدارنده‌ای مثل بیماری‌هایی که ذکر شده وجود نداشته باشد این‌ها با بعضی ورزش‌های کنترل شده، نه ورزش‌های سخت مثل بادی بیلدینگ و بدن‌سازی‌ها که متأسفانه این باور در خانواده‌ها و جوانان و نوجوانان ما شکل گرفته که اگر بروند سراغ این ورزش‌ها و این باشگاه‌ها که متأسفانه در این باشگاه‌های بدن‌سازی، علاوه بر ورزش‌های سنگینی که به این‌ها داده می‌شود از برخی مکمل‌های پروتئینی غیراستاندارد و غیرقابل تجویز هم استفاده می‌کنند که ما را هم دچار مشکل مضاعف می‌کنند، واقعاً کار خیلی زیادی نمی‌توان کرد. جز اینکه رژیم غذایی مناسب توسط متخصص و ورزش‌های متناسب قد و وزن و سن خودشان برای‌شان تجویز کرد.

این‌ها را می‌توان توده عضلانی‌شان را افزایش داد، یک مقدار بافت چربی را توسط رژیم غذایی مناسب افزایش داد که اندام‌ها حفاظت بیشتری داشته باشند، سوخت و ساز بدن‌شان بهتر شود، بعضی از فعالیت‌های بعضی از اندام‌های داخلی که توسط چربی‌ها باید صورت بگیرد فعال شود، این‌ها را در این حدود می‌توان انجام داد. ولی اگر بخواهیم به صورت موضعی مثلاً رژیمی بدهیم که بازوان این‌ها چاق‌تر شود خیر همچنین چیزی واقعاً تبلیغ بی موردی است که گاهاً بعضی جاها ادعا می‌شود و متأسفانه افراد را به اشتباه می‌اندازد.

تبیان: نظر شما در مورد داروهای گیاهی یا پودرهای مانند "افلاطون" که در این مورد، تبلیغ می‌شود، چیست؟

واقعیت‌اش این است که این‌ها چون در بازار عطارها به فروش می‌رسد و به صورت فله‌ای می‌باشد هیچ آنالیز علمی روی آن صورت نمی‌گیرد.

در مورد این‌ها دو فرض وجود دارد:

1) فردی که این پودر را درست کرده علم به این قضیه دارد یعنی از علم طب سنتی اطلاع دارد و می‌داند که چه کار می‌کند.

و یا اینکه 2) فرد علم‌اش را ندارد و دارد کار خطایی را انجام می‌دهد. یعنی فقط تبلیغی دارد برای این که درآمدزایی کند.

در شکل دوم که مشخص است ما اصلاً کاری نداریم. در شکل اول؛ اگر هم از طب سنتی که متأسفانه کم اطلاع علمی دارند و بیشتر به صورت تجربی بعضی از عطاری‌ها می‌دانند مواردی است که تازه سالم برخورد می‌کنند. از بعضی از مغزها، بعضی از گیاهان دارویی که محرک اشتها هستند یا تحریک ترشح بعضی از هورمون‌ها را انجام می‌دهند، از این‌ها استفاده می‌کنند با یک تلفیقی که دوز مصرفی آن را واقعاً هیچ کس تا به حال ثابت نکرده است. البته اگر فرد از کتب طب سنتی استفاده کند و واقعاً به آن‌ها رجوع کند به صورت خیلی کلی مطالبی وجود دارد که حکمای ما از آن استفاده می‌کردند. این البته خوش بینانه‌اش است که فرد از یک الگوی متکی بر یک منبع رسمی طب سنتی استفاده می‌کند. اگر بداند که چه دارویی را به چه کسی با چه شرایطی و با چه میزانی بدهد امیدواریم ضرری نرساند، اگر هم سودی برساند در واقع با تحریک اشتهای افراد است که توانسته است کمکی بکند.

ابتدا سعی ما استفاده از منابع غذایی اشتهاآور است. استفاده از اسانس‌ها و چاشنی‌های طبیعی که خوشبختانه در کشور ما فراوان است. اگر فرد با این‌ها توانست اشتهایش را تحریک کند چه بهتر وگرنه می‌توان تحت نظر متخصص در یک دوره‌ی درمانی خاص از بعضی از داروهای خاص به صورت کنترل شده استفاده کرد

در واقع هیچ داروی معجزه آسایی برای لاغری و چاقی وجود ندارد و متأسفانه در شرایط تبلیغاتی هم که می‌بینید که به صورت بی رویه مصرف می‌شود و خود فرد هم برای اینکه سریع‌تر شکل بگیرد و به هدف برسد خیلی بیشتر مصرف می‌کند و دچار عوارضی چون مشکلات کبدی، مشکلات کلیوی(پروتئین بالایی دارند)، ریزش مو، شکنندگی ناخن‌ها و آسیب رسانی به بعضی اندام‌ها که متأسفانه گاهاً به دلیل این که حتی فرد بیماری همراه هم دارد و نمی‌داند این پودر روی آن‌ها چه اثری دارد، می‌شود. لذا توصیه‌ی ما این است که جز متخصص به فرد دیگر مراجعه نکنند. حتی اگر از طب گیاهی هم خواست استفاده کند، الآن پزشکانی هستند که آموزش طب سنتی را به صورت آکادمیک می‌بینند و روی طب سنتی کار می‌کنند، توصیه‌ی اکید ما این است که اگر هم می‌خواهند از این روش کمک بگیرند به متخصصان این طب مراجعه کنند تا بتوانند حداقل به صورت کنترل شده باشد و عارضه‌ای را برای خودشان ایجاد نکنند اگر سودی برای‌شان داشته باشد. لذا به هیچ وجه ما پودرهایی که به ویژه در باشگاه‌ها، در سالن‌ها یا به صورت خانوادگی زبان به زبان نقل می‌شود را توصیه نمی‌کنیم.

تبیان: چه کاری می‌توان برای آن‌هایی کرد که اشتها ندارند؟

این کاری نیست که بتوان در دو سه روز به کسی که چندین سال به کم خوری عادت کرده است گفت که باید این مقدار غذا را در یک وعده مصرف کنی. باید به مرور حجم وعده‌ها را افزایش و تعداد آن را کاهش داد. ممکن است از 8 وعده شروع شود و گاهی 2 تا 3 ماه و حتی یک سال وقت نیاز است تا عادات غذایی فرد اصلاح شود. باید آلرژی‌های فرد را بشناسید چه آلرژی‌های شیمیایی و چه آلرژی‌های ذهنی، به ماده غذایی خاص. باید شرایط ویژه‌ی هر فرد را در نظر داشت.

تبیان: داروهای اشتهاآور را پیشنهاد می‌کنید؟

ابتدا سعی ما استفاده از منابع غذایی اشتهاآور است. استفاده از اسانس‌ها و چاشنی‌های طبیعی که خوشبختانه در کشور ما فراوان است. اگر فرد با این‌ها آشنا بود و توانست اشتهایش را تحریک کند چه بهتر وگرنه می‌توان تحت نظر متخصص در یک دوره‌ی درمانی خاص از بعضی از داروهای خاص به صورت کنترل شده استفاده کرد. متأسفانه در این زمینه بسیار تقلب وجود دارد و عوارض آن نیز بسیار زیاد است پس نمی‌توان به عهده‌ی خود فرد گذاشت.

مصاحبه: مریم مرادیان نیری

بخش تغذیه و آشپزی تبیان