دائرةالمعارف قرآن كریم در یك نگاه
بدون تردید، قرآن كریم اقیانوسى كران ناپیداست كه دستیابى به ژرفا و بطون معارفش براى غوّاصان معرفتپژوه به طور كامل میسّر نیست و به راستى، مصداق سخن امیر كلام است كه فرمود: «بحرٌ لا یُدركُ عُمقه.»(1) با این حال، همه ما دعوت شدهایم بر كرانه این اقیانوس به جستوجو پردازیم و از زلال آن بهره گیریم و آتش جهل و حیرانى را هرچند دمى برنشانیم. از همینروست كه تبیین و تفسیر معارف قرآنى، از دوران نخستین مفسّران اصیل قرآن، پیامبر صلىاللهعلیهوآله و امامان علیهمالسلام ، تا این روزگار دامن گسترده و همچنان بر تارك میراث مكتوب فرهنگ ما مىدرخشد. به دلیل آنكه یافتن بخشى از گوهرهاى ناب قرآنى به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گرانبهاى انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نیز در تكاپویند تا از اقبال لایزال قرآنپژوهى طرفى بربندند و در این زمره، فیضى نصیب خویش و حظّى از آنِ معرفتنوشان این عصر كنند. تدوین دائرةالمعارف قرآن كریم، كه «مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم» بدان همّت گماشته، در این مسیر است كه با عزمى سترگ آغاز گشته و با استعانت از نور قدسى قرآن شریف، امید است در كمترین زمان به منزل مقصود ره برد.
در زمینه معرفى این اثر گرانسنگ، توجه فرهیختگان قرآنپژوه به نكات ذیل ضرورى مىنماید:
الف. هدف از تدوین دائرةالمعارف قرآن كریم
با سیرى گذرا در پیشینه نگارش دائرةالمعارفهاى قرآنى مىفهمیم برخى از آثار، نام «دائرةالمعارف» را بر جبین دارند، اما هیچ نشانى از مشخصات و مختصات فنى دائرةالمعارف در آنها به چشم نمىخورد. با نگاهى گذرا، این آثار را مىتوان به سه دسته تقسیم كرد:ـ مجموعه مقالات درباره مفاهیم و موضوعات قرآنى؛
ـ قاموسها و فرهنگها و واژهنامه قرآنى؛
ـ مجموعه گفتارهاى مربوط به قرآن و مطالعات قرآنى.
در عمده این آثار، نظام الفبایى به كار بسته شده و عناوین و موضوعات، گونه مدخل به خود گرفتهاند، اما شیوه تنظیم مقاله دائرةالمعارفى در آنها اتخاذ نشده و این جاى شگفتى نیست؛ زیرا تدوین دائرةالمعارف از یك یا دو سه تن برنمىآید.
بنابراین، تاكنون هیچ مأخذى به هیچ زبانى در زمینه مفاهیم قرآنى تدوین نشده كه هدف آن، ارائه اطلاعات دائرةالمعارفى به سبك و شیوه علمى و یا معیارهاى امروزین تدوین دائرةالمعارف باشد. «نظام یافتگى اطلاعات پایه و اصیل در قالب مقالات تنظیم شده با نثر علمى» مهمترین دغدغه تدوین دائرةالمعارفهاى امروزین است و در هیچیك از آثار موجود نمىتوان از آنها نشان جست.
هدف اصلى دائرةالمعارف قرآن كریم در مركز فرهنگ و معارف قرآن، كه با همكارى حدود 80 تن از محققان و پژوهشگران مجرّب انجام مىشود، عبارت است از: ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى به گونهاى كه اهل تحقیق در این موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بىنیاز كند. در كنار این هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوین دائرةالمعارف حاضر این است كه مخاطبان دانشپژوه در حد مطالعات پایه اسلامى نیز بتوانند از پژوهشهاى اصیل و قومى قرآن بهره گیرند. از اینرو، كوشیده است تا طلّاب و دانشجویان و عموم دانشپژوهان آشنا با مبانى قرآنى نیز به فراخور توان، در عرصه مطالعات عمومى یا تخصصى خود بتوانند از مقالات این دائرةالمعارف استفاده كنند.
روشن است كه این غرض عمومى در جنب آن هدف اصلى تأمین مىشود و این دو تزاحمى با هم نخواهند داشت. لازم به ذكر است كه بانیان این حركت سترگ برآنند تا دائرةالمعارف حاضر را به زبانهاى علمى روز ترجمه كنند و نیز دائرةالمعارفى قرآنى در سطح كودكان و نوجوانان فراهم آورند.
ب. اصول و ضوابط
1. همه مقالات این دائرةالمعارف داراى رویكرد قرآنى هستند و چنانچه مباحثى در قلمروهاى دیگر مطرح شدهاند، صرفا از باب ضرورت و ارتباط با آن رویكرد قرآنى است.2. براى حفظ اصل بىطرفى و بعد علمى، همه آراء و دیدگاههاى مهم و مبنایى در هر موضوع و مسئله به صورت مستند و بدون افزایش و كاهش آورده شدهاند، سپس نقدهاى علمى وارد بر هر دیدگاه ذكر و آراء موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل گردیدهاند.
3. شیوه طرح مطالب در هر مقاله به گونهاى است كه به آراء و عقاید خاص مذاهب و مكاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد دیدگاههاى غیرشیعى یا غیر مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذیرد تا از هر نوع دامن زدن به اختلافهاى مذهبى پرهیز گردد. همچنین در نقد و تحلیل دیدگاههاى دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان كوشش شده است صرفا از جنبه علمى و تحقیقى به آراء آنان نگریسته شود و از داورىهاى شخصى خارج از حیطه تخصصى هر مقاله پرهیز شود.
4. مباحث فقهى صرفا با رویكرد علمى و پژوهشى تنظیم مىشوند و لزوما جنبه كاربردى و فتوایى ندارند.
5. در مباحث تاریخى، گاه گزارشهایى آمدهاند كه مورد تأیید نیستند، اما جنبه علمى بحث، نقل آنها را اقتضا كرده است.
6. منابع مقالات منحصر به كتابهاى چاپ شده نیستند و هنگام لزوم، از كتابهاى خطى و پایاننامههاى حوزوى و دانشگاهى نیز بهره گرفته شده است.
ج. مدخلیابى
پژوهشگران بخش مدخلگزینى تخمین مىزنند كه در دائرةالمعارف حاضر، افزون به چهارهزار مدخل چهره خواهد نمود. چینش مدخلها بر پایه الفباى فارسى است. لازم به یادآورى است مدخلها دوگونهاند: اصلى و ارجاعى. «مدخل اصلى» آن است كه مقاله در ذیل آن درج مىگردد. «مدخل ارجاعى» آن است كه صرفا به مدخلى دیگر ارجاع داده مىشود. در
تعیین مدخل، به اصول ذیل توجه شده است:
1. آیینه موضوع باشد.
2. مشهور و رایج باشد.
3. در متون معتبر یا فرهنگ قرآنى موجودیت آن پذیرفته شده باشد.
4. جزئى و خاص باشد، مگر در موارد ضرورت.
د. تشكیل پرونده علمى
پرونده علمى، فهرست و تصویر مجموعهاى از منابع و مدارك هر مقاله است، به گونهاى كه مؤلّف مقاله را تا حدّى قابل توجه از مراجعه به منابع بىنیاز سازد. پرونده علمى پس از پنج مرحله كار پژوهشى، آماده مىشود:1. دریافت توجیهى مدخل و دامنه ارتباط آن با مدخلهاى مشابه و موازى؛
2. جستوجوى آیات مرتبط با مدخل؛
3. جستوجو در منابع و تصویربردارى از آن؛
4. چینش درست اسناد به ترتیب اهمیت و اولویت؛
5. تنظیم پرونده و تحلیل آن.
مباحث فقهى صرفا با رویكرد علمى و پژوهشى تنظیم مىشوند و لزوما جنبه كاربردى و فتوایى ندارند.
ه . نگارش مقالات
1. در زبان مقالات، مهمترین اصل پیروى از قواعد پذیرفته شده مكتوب یا عرفى در قلمرو دستور زبان، لغت، معانى و بیان و ساختار نوشته است.2. در تنظیم ساختارى بدنه مقاله مهمترین اصل آن است كه چینش و نظم منطقى رعایت شود.
3. مقالات در قلمروهاى موضوعى تنظیم مىشوند؛ از قبیل: تاریخ و اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و كلام، علوم قرآنى، معارف و مفاهیم قرآنى، ادیان و مانند آن. به همین سیاق، بخشهاى علمى متشكّل از زبدگان آن گرایش تشكیل مىشود كه مسئول صحّت و اتقان مقالات مىباشند. در برابر هیأت علمى، كه عالىترین گروه تخصصى است و مسئولیت علمى دائرةالمعارف را بر عهده دارد، اعضاى بخشهاى علمى مدافع نظریات آن بخش خواهند بود.
برخى از مدخلهاى اصلى و ارجاعى كه در جلد اول اوایل سال 1382 از سوى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى به زیور طبع آراسته شد، عبارتند از: آب، آبادانى، آبرو، آبزیان، آبستنى، آبمیوه، آبیارى، آتش، آتشبس، آثار باستانى، آجرپزى، آخذ اسماء و صفات، آخرت، آخرالزمان، آدم، آدمربایى، آرامش، آرایش، آرزو، آزادى، آزمایش، آسانى، آسایش، آسمان، آسیه، آشامیدنىها، آشتى، آفاق، آفتاب، آفریدگار، آفرینش، آگاهى، آل ابراهیم، آمادگى نظامى، آمرزش، آموزش، آمیزش
، آوارگى، آهن، آیات آفاقى، آیات الاحكام، آیات خدا، آیات نامدار، آیه آمن الرسول، آیه ولایت، ابتر، ابتكار، ابرار، ابراهیم، ابلیس، ابوذر غفارى و ابوحرمه خزرجى. پوشیده نماند كه بیشتر كارهاى جلدهاى دوم تا پنجم نیز انجام شده است. امید است به زودى قلب و روح علاقهمندان به قرآن را منوّر سازد.
على رضایى بیرجندى
تنظیم برای تبیان: گروه دین و اندیشه – حسین عسگری
1ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 78، ص 134، روایت 2، باب 21.
