آیا اعتقاد به "بداء" کفر است؟

بدا، یکی از معارف قرآن است و آیاتی درباره آن فرود آمده و احادیثی به تشریح آن پرداخته، همچنین دانشمندان اسلامی بر صحت آن اتفاق نظر دارند و به دیگر سخن: محتوای بدا چیزی نیست که مسلمانان آگاه از قرآن و سنت پیامبر بتواند آن را انکار کند، فقط از لفظ آن وحشت دارند، در حالی که در معارف و عقاید، مضمون و محتوا مطرح است نه لفظ و تعبیر.

حقیقت بدا، جز این نیست که انسان با اعمال نیک و بدِ خود، سرنوشت خود را دگرگون سازد، همچنان که قوم یونس به وسیله توبه و انابه سرنوشت بد خود را، که نزول عذاب الهی بود، دگرگون ساختند و عذاب را از خود دفع کردند؛ چنان که قرآن کریم می فرماید:

{ فَلَوْلاَ کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلاَّ قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَی حِین } ( 1 )

« چرا هیچ یک از شهرها و آبادی ها ایمان نیاوردند که مفید به حالشان باشد مگر قوم یونس، آنگاه که ایمان آوردند عذاب رسوا کننده را از زندگی آنان برطرف کردیم و تا مدّت معینی آنها را بهره مند ساختیم. »

مضمون آیه، همان محتوای « بدا » است؛ یعنی چیزی که همه مسلمانان در آن اتفاق دارند و می گویند فرد و جامعه می توانند با اعمال پاک و نیک و یا آلوده و زشت خود، سرنوشت موجود و حاکم بر خود را دگرگون سازند.

پاسخ یک سؤال :

گاهی می پرسند: محتوای « بدا » مورد پذیرش همگان است و آیات قرآنی بر صحت آن گواهی می دهند، چه آیه ای صریح تر از این که می گوید:

{ وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَات مِنْ السَّمَاءِ وَالاَْرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ } ( 2)

« هرگاه مردم شهرها ایمان آورده، تقوا پیشه می کردند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برای ایشان می گشودم، ولی تکذیب کردند پس به کیفر

دستاوردشان گرفتیم. »

ولی سؤال این است که: چرا از این اصل به جمله « بد الله فی قَومِ یُونِس » تعبیر می شود؛ چون مفاد ظاهری آن این است که برای خدا مخفی بود سپس چیز جدیدی آشکار گشت و اراده قطعی بر این تعلّق گرفته بود که آنان را کیفر دهد، سپس تبدل رأی به او دست داد.

پاسخ آن روشن است و آن این که به کار بردن این لفظ درباره خدا، از باب « مجاز » است نه حقیقت، همچنان که به کار بردن لفظ « مکر » و « استهزاء » در مورد خدا از باب مجاز است؛ چنان که می فرماید:

{ أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللهِ فَلاَ یَأْمَنُ مَکْرَ اللهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ } ( 3)

« آیا از مکر و حیله خدا مطمئن گشته اند، از مکر خدا جز قوم زیانکار کسی مطمئن نمی باشد. »

و علت به کار بردن این جمله که: « با مقام ربوبی سازگار نیست » این است که یک چنین جریانی از نظر بشرهای عادی نوعی « بدا » است؛ یعنی ظهور پس از خفا است، گویا بشر از دیدگاه خود سخن می گوید:

اتفاقاً در حدیث پیامبر، خود این جمله وارد شده است.

بخاری نقل می کند: « ثَلاثَة مِنْ بَنی إسْرائیل: أَبْرص وَاَقْرَع وَأعمی بَدا لله أنْ یَبْتَلیهم فَبَعَث ملکاً... » ( 4)

برای آگاهی بیشتر از احادیث مربوط به بدا، مراجعه شود به کتاب « الدّرُّ الْمَنْثور » سیوطی ( 5).

آقای شیخ عبدالعزیز که مفتی اهل سنت در استان سیستان و بلوچستان در خبرگان نخست بود و در کمیسیون مربوط به احوال شخصیه همکاری داشتیم، روزی مسأله بدا را مطرح کرد، به او گفتم بدا به معنای امکان تغییر سرنوشت با اعمال صالح و طالح است. او گفت: کتابی از قدمای شیعه معرفی کن که این اصل را به این نحو تفسیر کرده باشد، کتاب « أوائل المقالات » شیخ مفید را در اختیارش نهادم. او پس از چند روز، کتاب را باز گرداند و گفت: اگر معنای « بدا » همین باشد که مؤلف این کتاب می گوید، همه مسلمانان به آن معتقدند.

این حادثه حاکی ازآن است که جهل وناآگاهی از عقاید ومشترکات شیعه، ازموانع تقریب است وبانشر کتاب های اصیل شیعه می توان بسیاری از بد بینی ها را زدود.

یکی از گام های بلندی که برای « تقریب » برداشته ایم، نگارش کتابی است به نام « طبقات الفقها » در 16 جلد، که 10 جلد آن منتشر شده و 6 جلد دیگر آن در دست تألیف و انتشار است. دو جلد اول آن مقدمه است که در نخستین جلد آن، مصادر فقه در نزد شیعه و سنی آمده و در جلد دوم آن ادوار فقه آن دو مطرح شده است ولی در تمام موارد از میراث فقهی همگان تجلیل شده، هر چند در مواردی به احقاق حق پرداخته ایم.

در پایان باید به برادران اهل سنت بگویم که: « ما یَجْمَعُنا، أَکْثر مِمّا یُفَرِّقُنا »؛ « مشترکات ما فزونتر از متمیزات ما است. »

پی نوشت هاــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ یونس: 98

2ـ اعراف: 96

3ـ اعراف: 99

4 ـ صحیح بخاری، ص 4، ص 172، باب حدیث الأبرص و الأعمی و الأعرج.

5 ـ الدر المنثور، ج4، ص660 تفسیر آیه { یَمْحُوا اللهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْکِتَابِ } رعد: 39

برگرفته از:

در ساحل تقریب، شیخ جعفر سبحانی