18صفت ممتاز محسن قرآنی

از مجموع آیات و برخى روایات بر مى آید كه عنوان محسن و محسنین محتوایى بیش از خوب به جا آوردن عمل دارد و در آن تقواى ویژه نیز مطرح است .

آیاتى كه عنوان محسن را تفسیر مى كند، شجره طیبه اى را به تصویر مى كشد كه هم از جهت عقیده ، ریشه در اعماق زمینه هاى اعتقادى و مایه هاى ایمانى دارد و هم از جهت عمل و شاخ و برگ و فروع ، سر به آسمان برافراشته و سینه

ملكوت را شكافته ، میوه ها و اعمال صالح درخشانى به بار آورده است :مثلا كلمة طیّبة كشجرة طیّبة اءصلها ثابت و فرعها فى السماء# تؤ تى اءكلها كل حین باذن ربّها.(1)

بعضى از صفاتى كه آیات قرآن براى محسنان ذكر مى كند، عبارت از:

1. كمى از شب را مى خوابند

2. در سحر گاهان استغفار مى كنند

3. مقدارى از اموالشان را(غیر از حقوق واجب مالى ) به نیازمندان مى دهند:

...انهم كانوا قبل ذلك محسنین# كانوا قلیلا من الیل ما یهجعون# وبالاحسار هم یستغفرون# و فى اءموالهم حقُّ للسائل و المحروم (2).

البته این كرایم اخلاق لازم تقواى ویژه اى است كه در محسنان یافت مى شود.

4. از زینت هاى دنیا چشم مى پوشند و رو به جانب آخرت دارند؛ از دار غرور، پهلو تهى مى كنند و به سوى دار خلود، شتابان در حركتند و در آن جا پهلو مى گیرند:یا اءیّها النّبى قل لازواجك ان كنتنّ تردن الحیوة الدّنیا و زینتها فتعالین اءمتّعكنّ و اءسرّحكنّ سراحا جمیلا # و ان كنتنّ تردن اللّه و رسوله و الدار الاخرة فان اللّه اءعدّ للمحسنات منكنّ اءجرا عظیما.(3)

5. منادى عامل و معتقدى براى دین هستند، هم به حق معتقدند و به آن عمل مى كنند و هم حق مى گویند و آن را نشر مى دهند:و الذى جاء بالصّدق و صدّق به اءولئك هم المتّقون # لهم ما یشاءءون عند ربّهم و ذلك جزاء المحسنین .(4)

6.  نماز به پا مى دارند

7. زكات مى دهند

8. به آخرت یقین دارند: تلك ایات الكتاب الحكیم # هدىً و رحمةً للمحسنین # الذین یقیمون الصلوة و یؤ تون الزكوة و هم بالاخرة هم یوقنون .(5)

9. مجاهدانى مخلص و فداكارانى از خود گذشته در راه خدا هستند و از معیّت ویژه الهى برخوردارند:و الذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا و ان اللّه لمع المحسنین (6)، در احیاى مآثر دینى از هیچ ایثار و نثارى دریغ ندارند و از اجر مخصوص خدا بهره مندند:ذلك بانهم لا یصیبهم ظماء ولا نصب ولا مخمصة فى سبیل اللّه ... ان اللّه لا یضیع اءجر المحسنین .(7)

10.  در راه خدا صبور و پایدار و با استقامتند: انه من یتّق و یصبر فان اللّه لا یضیع اءجر المحسنین .(8)

11.  اهل كرامت و گذشتند: قالوا یا ایّها العزیز ان به اءبا شیخا كبیرا فخذ اءحدنا مكانه انا نریك من المحسنین (9)، فاعف عنهم واصفح ان اللّه یحبّ المحسنین (10)، و متّعوهنّ على الموسع قدره و على المقتر قدره متاعا بالمعروف حقا على المحسنین .(11)

12.  در حال خوف و رجا به سر مى برند و با بیم و امید خدا را مى خوانند و رحمت خاص الهى به آنان نزدیك است : ولا تفسدوا فى الارض بعد اصلاحها وادعوه خوفا و طمعا ان رحمت اللّه قریب من المحسنین .(12)

13.  در پذیرش حق استكبار نمى ورزند

14. حقیقت را دریافته اند و در پى آن نسبت به آیات الهى ، عشق و شوق از خود نشان مى دهند

15. پیوسته ملحق شدن و رسیدن به صالحان را از خدا طلب مى كنند:... انهم لا یستكبرون # و اذا سمعوا ما انزل الى الرّسول ترى اءعینهم تفیض من الدمع ممّا عرفوا من الحقّ یقولون ربّنا امنّا فاكتبنا مع الشاهدین # و ما لنا لا نؤ من باللّه و ما جاءنا من الحق و نطمع ان یدخلنا ربّنا مع القوم الصالحین # فاءثابهم اللّه ... و ذلك جزاء المحسنین .(13)

16.  با همه پایمردى ها و استقامت ها در راه خدا، پیوسته از گناهان خود اظهار عجز و شرمسارى مى كنند و از خداوند،آمرزش گناهان ، ثبات قدم و نصرت بر كافران را مى طلبند:و كاءیّن من نبىّ قاتل معه ربیّون كثیر...# و ما كان قولهم الا ان قالوا ربّنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فى اءمرنا و ثبّت اءقدامنا و انصرنا على القوم الكافرین # فاتاهم اللّه ثواب الدنیا و حسن ثواب الاخرة واللّه یحبّ المحسنین .(14)

17.  حتى در حال تنگ دستى نیز اهل انفاقند

18. خشم خویش را فرو مى برند. از این رو از محبوبان ویژه خدا هستند:الّذین ینفقون فى السّرّاء و الضّرّاء و الكاظمین الغیظ... واللّه یحبّ المحسنین .(15)

از مجموع صفات مزبور، اجمالا بر مى آید كه محسن تنها به معناى نیكو به جا آورنده عمل یا نیكوكار نیست ، بلكه احسان ، مقامى است كه براى تحدید حدود و لوازم و آثار آن ، تدبّر بیشترى لازم است .(16)

1. مجمع البیان ، ج 3 - 4، ص 178. 1361-سوره ابراهیم ، آیات 24 25.

2. سورا ذاریات ، آیات 16 19.

3. سوره احزاب ، آیات 28 29.

4. سوره زمر، آیات 33 34.

5. سوره لقمان ، آیات 2 - 4.

6. سوره عنكبوت ، آیه 69.

7.  سوره توبه ، آیه 120.

8.  سوره یوسف ، آیه 90.

9.  سوره یوسف ، آیه 78.

10. سوره مائده ، آیه 13.

11. سوره بقره ، آیه 236.

12. سوره اعراف ، آیه 56.

13. سوره مائده ، آیات 82 85.

14. سوره آل عمران ، آیات 146 148.

15. سوره آل عمران ، آیه 134.

16. تفسیر دهاق تسنیم، ج4