تبیان، دستیار زندگی

الگوی مصرف در دین اسلام

نظر دین اسلام در رابطه با مصرف چیست و آیا الگوی مصرفی امروز ما اسلامی است؟ در این مطلب نگاهی مختصر بر كم و كیف الگوی مصرف در عرصه‌های گوناگون بر اساس فقه و اخلاق دین اسلام می‌کنیم.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
اصلاح الگوی مصرف
تنظیم شده توسط موسوی
اثر حجت الاسلام والمسلمین دكتر علی اكبر كلانتری
بخش دین واندیشه تبیان

چیستی مصرف

مصرف كه واژه ای عربی و از آن در زبان فارسی , به هزینه و تعبیر consume و consumption در زبان انگلیسی به می شود , مصدر میمی و اسم زمان و مكان است . از این رو باید آن را به معنای خرج كردن و زمان ومكان خرج نمودن دانست , ولی عرب زبانان برای رساندن این مقصود , بیشتر از تعبیر « استهلاك » استفاده می كنند. و در اصطلاح اقتصادی , مصرف عبارت است از ارزش پولی كالاها و خدماتی كه توسط افراد خریداری وتهیه می شود8. البته مقصود ما از مصرف در این تحقیق , معنایی عام تر و شامل تخصیص بودجه و هزینه كردن امكانات و درآمدهای عمومی از سوی دولت نیز می شود.

برخی دیگر برای تبیین مقوله مصرف گفته اند : ثروت , منبع درآمد است و درآمد خالص (در آمد منهای استهلاك ) به دو منظور استفاده می شود. بخشی از آن , به انباشتن ثروت و پس انداز اختصاص می یابد و بخش دیگر , صرف تحصیل لذت می شود. آن قسمت از درآمد كه صرف به دست آوردن لذت می گردد , مصرف نامیده می شود1.

بر این اساس پس انداز , مبلغی از درآمد است كه به مصرف نمی رسد و مصرف به علاوه پس انداز , مساوی درآمد خواهد بود2.

به هر حال در دانش اقتصاد , مصرف , شامل دو گروه عمده خوراكی ها و غیر خوراكی ها است . خوراكی ها , شامل آشامیدنی ها , دخانیات , انواع نان , برنج , گوشت , لبنیات , روغن , میوه و سبزی و غیر خوراكی ها , شامل گروه های پوشاك و كفش , مسكن , اثاثیه منزل , بهداشت و درمان , حمل و نقل و ارتباطات , تفریحات و سرگرمی ها , خدمات فرهنگی و كالاها و خدمات متفرقه است 3.

گفتنی است از نگاه اقتصاد دانان , مهم ترین عامل تعیین كننده مصرف , در آمد است . اهمیت این امر , به حدی است كه از نگاه آنان , مصرف تابع در آمد است , به گونه ای كه هر چه درآمد بیشتر باشد , مصرف بیشتر خواهد بود و برعكس 12.

عوامل تعیین كننده دیگر عبارتند از : داراییها , مالیات , قابل دسترس بودن و هزینه تحصیل اعتبار , انتظارات از آینده در مورد قیمت ها و در آمد4.

 

از نظر ما , باید اعتقادات و باورهای دینی و به طور كلی سطح فكری و فرهنگی آحاد جامعه را نیز از عوامل تعیین كننده مصرف دانست و این مهم با توضیحات بعدی روشن تر خواهد بود.

 

همراه با مردم (گندم خانه مرا) روز به روز خریداری كن ! و افزود : قوت خانه مرا , نیمی از جو و نیمی از گندم قرار بده , خداوند می داند كه من میتوانم نان خانه خود را از گندم تامین كنم ولی دوست دارم خداوند مرا در حالی ببیند كه در معیشت خود , حسن تقدیر دارم

ضرورت تدبیر در امر مصرف

مصرف , از نگاه اقتصادی , دارای اهمیت به سزایی است تا جایی كه اقتصاد دانان , ابراز داشته اند مصرف , در عین این كه هدف نهایی از تولید و توزیع است , از عوامل موثر در آن نیز میباشد. بر همین اساس , آنان از اصلی به عنوان : حاكمیت مصرف كننده » سخن گفته اند , یعنی « این مصرف كننده است كه به تولیدات و چگونگی تخصیص منابع تولید و توزیع شكل می دهد. » برای مثال , در یك جامعه مبتلا به جنگ , وقتی همه اولویت ها به امر جنگ و دفاع داده شود , تولیدات و توزیع ثروت ها نیز در مسیر جنگ قرار می گیرد. بنابراین , مصرف , تنها تابعی از تولید و توزیع نیست , بلكه از سوی دیگر , تولید و توزیع هم تابع مصرف است . به دیگر سخن , میان مصرف و تولید و توزیع , هم رابطه علی و معلولی وجود دارد و هم این كه مصرف , ابزار مهمی در توجیه چگونگی تولید است 5. افزون بر این , چنان كه اشاره گردید , كم و كیف مصرف و مسائل جانبی آن , پیوندی وثیق با فرهنگ , آداب و رسوم و باورهای آحاد جامعه دارد و به طور كلی نمی توان از تاثیر فراوان این امر در نیك بختی یا شور بختی آحاد جامعه چشم پوشید.

اهمیت فراوان این امر , سبب شده است پیشوایان بزرگ دین , با سخن و سیره خود , بر تدبیر در مصرف و تقدیر معیشت تاكید ورزند , شیخ طوسی , به سند خود از شخصی به نام حسین نقل می كند : سمعت رجلا یقول لابی عبدالله (ع ) بلغنی ان الاقتصاد و التدبیر فی المعیشه نصف الكسب , فقال ابوعبدالله (ع ) لا , بل هوالكسب كله ومن الدین التدبیر فی المعیشه 6. شنیدم شخصی به امام صادق (ع ) عرض میكرد : به ما گفته اند : اقتصاد و تدبیر در معیشت , نیمی از كسب است . حضرت فرمود : نه بلكه این كار , همه كسب است و از جمله دین (و دین داری ) تدبیر در معیشت است .

و در حدیثی كه آن را شیخ كلینی به سند خود از امام باقر(ع ) نقل می كند آمده است : الكمال كل الكمال التفقه فی الدین و الصبر علی انائبه و تقدیر المعیشه 7. همه كمال (انسانی ) در سه چیز است : خوب فهمیدن دین , صبر نمودن بر مصیبت و تقدیر معیشت .

و بنابر نقل دیگری از مرحوم كلینی , شخصی به نام معتب می گوید : در یكی از سال ها كه قیمت ها در شهر مدینه رو به افزایش نهاده بود , امام صادق (ع ) به من فرمود : موجودی گندم ما چقدر است عرض كردم : به قدری است كه برای چند ماه كفایت كند. حضرت فرمود : آن را بیرون برده بفروش ! عرض كردم در مدینه گندم یافت نمی شود! فرمود : آن را بفروش ! چون آن را فروختم , حضرت فرمود : همراه با مردم (گندم خانه مرا) روز به روز خریداری كن ! و افزود : قوت خانه مرا , نیمی از جو و نیمی از گندم قرار بده , خداوند می داند كه من میتوانم نان خانه خود را از گندم تامین كنم ولی دوست دارم خداوند مرا در حالی ببیند كه در معیشت خود , حسن تقدیر دارم 8.

 

از امام صادق (ع ) پرسیدم : حقیقت عبودیت چیست فرمود : سه چیز : (یكی این كه ) بنده , در آن چه خدا به او عطا كرده است , مالكیتی برای خود نبیند , زیرا برای بندگان , مالكیتی نیست , ایشان مال خود را مال خدا می دانند و آن را جایی قرار می دهند كه خداوند بدان فرمان داده است و عبد , برای خود , هیچ گونه تدبیری نمی كند و تمام اشتغال او در مسیری قرار دارد كه خداوند وی را امر یا نهی كرده است . پس هرگاه بنده , در آن چه خداوند به او ارزانی داشته , مالكیتی برای خود نبیند , انفاق نموده در موردی كه خداوند دستور داده است , برایش آسان می شود و هرگاه او تدبیر خود را به خداوند واگذارد , سختی های دنیا بر او آسان می گردد

در میان روایات , به سخنی از امام صادق (ع ) بر می خوریم كه ممكن است مضمون آن در نگاه بدوی , عدم ضرورت تدبیر در امر مصرف و معیشت و شاید مطلوب بودن ترك آن باشد. بر حسب این روایت كه آن را صاحب بحار از عنوان بصری نقل كرده است , وی می گوید : قلت یا اباعبدالله ! ما حقیقه العبودیه قال : ثلاثه اشیا , ان لایری العبد لنفسه فیما خوله الله ملكا لان العبید لایكون لهم ملك یرون المال مال الله یضعونه حیث امر هم الله به ولا یدبر العبد لنفسه تدبیرا و جمله اشتغاله فیما امره تعالی و نهاه عنه فاذا لم یرالعبد لنفسه فیما خوله الله تعالی ملكاهان علیه الانفاق فیما امره الله تعالی آن ینفق فیه و اذا فوض العبد تدبیر نفسه علی مدبره هان علیه مصائب الدنیا9 از امام صادق (ع ) پرسیدم : حقیقت عبودیت چیست فرمود : سه چیز : (یكی این كه ) بنده , در آن چه خدا به او عطا كرده است , مالكیتی برای خود نبیند , زیرا برای بندگان , مالكیتی نیست , ایشان مال خود را مال خدا می دانند و آن را جایی قرار می دهند كه خداوند بدان فرمان داده است و عبد , برای خود , هیچ گونه تدبیری نمی كند و تمام اشتغال او در مسیری قرار دارد كه خداوند وی را امر یا نهی كرده است . پس هرگاه بنده , در آن چه خداوند به او ارزانی داشته , مالكیتی برای خود نبیند , انفاق نموده در موردی كه خداوند دستور داده است , برایش آسان می شود و هرگاه او تدبیر خود را به خداوند واگذارد , سختی های دنیا بر او آسان می گردد...

 

ولی باید اذعان داشت این گفتار , هیچ گونه منافاتی با دیگر آموزه های دینی در باب ضرورت تدبیر در امر مصرف و معیشت ندارد , زیرا در این حدیث , حضرت , در مقام رد تدبیر عوامانه كسانی است كه فارغ از مشیت و تقدیر الهی و صرفا براساس توهمات و تخیلات خود , خط مشی انتخاب می كنند و در جمع آوری و هزینه نمودن مال و ثروت برای خود استقلال قائل اند و برای تدبیر الهی , حسابی باز نمی كنند. به دیگر سخن , حضرت با این گفتار , « توحید در تدبیر » را آموزش می دهد , آموزه ای كه با تدبیر بندگان در چهار چوب تدبیر الهی هیچ منافاتی ندارد , همان طور كه اعتقاد به « توحید افعالی » (كه از اعتقادات مسلم است ) هیچ گونه تضادی با افعال اختیاری بشر ندارد , تضاد وقتی پیش می آید كه بشر را در تدبیر و فعل خود , مستقل و كار او را در عرض اراده و مشیت الهی ارزیابی كنیم . به تعبیر دیگر , رهنمود امام صادق (ع ) در این روایت , ناظر به مضمونی است كه در برخی دعاها وارد شده است , مانند:

لااله الا الله لایقضی فی الامور الاانت و لایدبر مقادیرها غیرك و لایتم شی منها دونك 10... و مانند آن چه در زیارت نامه امام رضا(ع ) به نقل از امام جواد (ع ) آمده است : یا من لایدبر الامر الاهو یا من لایغفر الذنب الا هو یا من لایخلق الخلق لاهو11... فشرده سخن آن كه نمی توان پذیرفت این روایت , مومنان را بر خلاف دستورات صریح قرآن كه می فرماید : « ولاتبسطها كل البسط » « و لاتسرفوا » به زیاده روی و اسراف و ریخت و پاش اموال , فرمان می دهد , به یقین چنین نیست .

مصرف , تنها تابعی از تولید و توزیع نیست , بلكه از سوی دیگر , تولید و توزیع هم تابع مصرف است . میان مصرف و تولید و توزیع , هم رابطه علت و معولی وجود دارد و هم این كه مصرف , ابزار مهمی در توجیه چگونگی تولید است

مصرف , عبارت است از ارزش پولی كالاها و خدماتی كه توسط افراد خریداری و تهیه می شود. مصرف در معنایی عام تر و شامل تخصیص بودجه و هزینه كردن امكانات و درآمدهای عمومی از سوی دولت نیز می شود

از نگاه اقتصاددانان , مهم ترین عامل تعیین كننده مصرف , « درآمد » است . اهمیت این امر به حدی است كه از نگاه آنان , مصرف , تابع درآمد می باشد , به گونه ای كه هرچه درآمد بیشتر باشد , مصرف بیشتر خواهد بود و برعكس

 

می توان مضامین روایت مورد بحث و روایات پیشین را با عنایت به دو بعد و جنبه انسان , یعنی بعد طبیعی و حیوانی و بعد فطری و الهی او نیز تحلیل كرد و گفت انسان ها , در زندگی خود , با دو قسم تدبیر , یكی ممدوح و دیگری مذموم , سرو كار دارند قسم نخست , تدبیری است كه در امتداد تسلیم خداوند بودن , تفویض امور به او , معرفت و اعتراف به مبدا و هماهنگی با او قرار دارد و مبتنی بر عزم , استواری , توكل , پیش بینی و بهره گیری از همه امكانات است و قسم دوم , تدبیری است مبتنی بر توهمات , خیال بافی ها , بلند پروازی ها و بی برنامه گی ها و با اموری مانند شیطنت و تزویر و ضعف و عجز سر و كار دارد. بدین ترتیب , می توان گفت روایت اخیر , در مقام نفی تدبیر حیوانی و شیطانی و روایات پیشین , در پی تشویق به تدبیر فطری و الهی اند. از این رو , تعارضی میان آن ها متصور نیست.


پاورقی :

1ـ ر . ك : باقر قدیری اصلی , كلیات علم اقتصاد , ص 274

2 ـ ر . ك : طهماسب محتشم دولتشاهی , مبانی علم اقتصاد , ص 190

3 ـ ر . ك : همو , نظریه ها و سیاست ها در اقتصاد كلان , ص 145 ـ146

4 ـ ر . ك : همو , مبانی علم اقتصاد , ص 189

5 ـ ر . ك : همو , نظریه ها و سیاست ها در اقتصاد كلان , ص 145 ـ146

6 ـ ر . ك : دفتر همكاری حوزه و دانشگاه , مبانی اقتصاد اسلامی , ص 285

7 ـ محمد بن حسن طوسی , امالی , ص 666

8 ـ حر عاملی , وسائل الشیعه , ج 17 , ص 65

9 ـ همان , ص 436

10 ـ مجلسی , بحارالانوار , ج 1 , ص 225 , ابوالفضل طبرسی , مشكاه الانوار , ص 325

11ـ مجلسی , بحارالانوار , ج 97 , ص 272 ,

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.