113تفسیر برای بسم الله

آیه‌ی‌ كریمه‌ی‌ "بسم الله الرحمن الرحیم" كه سر فصل 113 سوره‌ی‌ قرآن كریم است و در سوره مباركه‌ی‌ "نمل" افزون بر آغاز سوره، در طلیعه‌ی‌ نامه‌ی‌ حضرت سلیمان (علیه‌السلام) به ملكه‌ی‌ سبأ نیز آمده است(1)، 114 بار نازل شده است، نه این كه یك بار نازل شده باشد و به دستور پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سرفصل سور قرآنی قرار گرفته باشد.

در عصر نزول وحی، فرود آمدن آیه‌ی‌ كریمه‌ی‌ "بسم الله الرحمن الرحیم" به عنوان اولین آیه‌ی‌ سوره‌ی‌ جدید، نشانه‌ی‌ پایان پذیرفتن سوره‌ی‌ پیشین و آغاز نزول سوره‌ی‌ پس از آن بود: "وإنما كان یُعرف انقضاء السورة بنزول "بسم الله الرحمن الرحیم" ابتداءً للأخری"(2).

نزول مكرّر آیه‌ی‌ "بسم الله..." نشانه‌ی‌ اختلاف معنا و تفسیر آن در هر سوره است. آیات "بسم الله..." در سراسر قرآن كریم گرچه از نظر لفظی یكسان است، لیكن از نظر معنوی و تفسیری گوناگون و در نتیجه "مشترك لفظی" است(3).

اختلاف معنوی و اشتراك لفظی آیاتِ "بسم الله الرحمن الرحیم" از آن روست كه بسم الله هر سوره جزئی از آن سوره و با محتوای آن هماهنگ و به منزله‌ی‌ عنوان و تابلو آن سوره است و چون مضامین و معارف سوره‌های قرآن با یكدیگر متفاوت است، معنای بسم الله نیز در سوره‌ها مختلف خواهد بود و در هر سوره درجه‌ای از درجات و شا‌ی‌نی از شئون الوهیت خدای سبحان و رحمانیت و رحیمیّت او را بازگو می‌كند و از این جهت همانند اسمای خداوند در پایان آیات است كه با محتوای آیات هماهنگ و به منزله‌ی‌ برهانی بر محتوای آن است. بر این اساس، اگر محتوای سوره‌ای به خوبی تبیین شود، تفسیر بسم اللهِ آن سوره نیز روشن خواهد شد.

توضیح این كه، در آیه‌ی‌ كریمه‌ی‌ "بسم الله الرحمن الرحیم " هم سخن از "الله" است كه اسم جامع و اعظم(4) خدای سبحان است و سایر اسمای حسنای الهی را زیر پوشش داشته، در هر سوره ظهوری خاصّ دارد و هم سخن از "رحمت رحمانیه" است كه همه‌ی‌ صفات خدای سبحان زیر پوشش آن است و در هر مظهری با اسمی خاصّ ظهور می‌كند؛ در سوره‌هایی كه محتوایی مهرآمیز دارد و اوصاف جمالیه‌ی‌ خداوند را مطرح می‌كند، در چهره‌ی‌ "جمال" و در سوری كه مضامینی قهرآمیز دارد و غضب الهی را بازگو می‌كند، در چهره‌ی‌ "جلال" تجلّی می‌كند(5) و از این رو برخی گفته‌اند: كلمه‌ی‌ الرحمن نیز همانند كلمه‌ی‌ الله اسم اعظم است. بنابراین، تفسیر "بسم الله..." به اختلاف سوره‌ها متفاوت است.(6)

پی‌نوشت‌ها__________

(1) آیه‌ی‌ 30.

(2) نورالثقلین، ج1، ص6.

(3) مراد از اشتراك لفظی در این‌جا، اشتراك لفظی مصطلح حكیمان است، نه ادیبان. توضیح این كه، عنوان "مشترك لفظی" بین حكیم و ادیب، خود مشترك لفظی است؛ زیرا اشتراك لفظی نزد اهل ادب تابع وضع است؛ لفظی كه در موارد گوناگون به كار می‌رود، اگر وضع واحد داشته باشد مشترك معنوی وگرنه مشترك لفظی است. از این رو اگر واژه‌ای برای یك جامع انتزاعی ذهنی (ونه خارجی و دارای حقیقت عینی) وضع شده باشد، ادیب به لحاظ وحدت وضعش، آن را مشترك معنوی می‌داند.

امّا اشتراك لفظی نزد حكیمان تابع برهان و بر مدار واقعیّت خارجی است، نه وضع واضعان؛ اگر چیزی فاقد جامع مشترك خارجی بود و آنچه در خارج است انواع گوناگونی بود كه تنها به یك نام نامیده می شود، حكیم آن را مشترك لفظی می‌داند؛ چنانكه واژه‌ی‌ "نَفْس" كه بر نفس نباتی، حیوانی و انسانی اطلاق می‌شود، ادیب آن را مشترك معنوی و حكیم مشترك لفظی می‌داند؛ زیرا ادیب به وحدت وضع این واژه نظر می‌كند، ولی حكیم كه برای آن جامع مشترك خارجی نمی‌یابد، گرچه جامع انتزاعی مفهومی و ذهنی دارد، آن را مشترك لفظی می‌داند و از این رو از نفوس نباتی، حیوانی و انسانی در فصولی مستقل بحث می‌كند.

آیه‌ی‌ كریمه "بسم الله الرحمن الرحیم" مشتمل بر اسمای حسنای "الله"، "الرحمن" و "الرحیم" است و چون خدای سبحان با نامهای الله و الرّحمن، در جهان هستی تجلیات و ظهورات گوناگونی دارد: "الحمدلله المتجلّى لخلقه بخلقه"(نهج البلاغه، خطبه108)؛ گاهی در چهره‌ی‌ قهّار منتقم مجرمان را كیفر می‌دهد: "إنّا من المجرمین منتقمون" (سوره‌ی‌ سجده، آیه‌ی‌ 22) و گاهی در چهره لطیف و رحیم، پرهیزكاران را به بهشت می‌رساند: "تلك الجنة التی نورث من عبادنا من كان تقیًّا" (سوره‌ی‌ مریم، آیه‌ی‌ 63) و نامهای "تدوینی" خدای سبحان مبیّن تجلیات گوناگون "تكوینی" اوست؛ پس این الفاظ در همه جا به یك معنا نیست؛ مثلا‌ بسم الله در سوره‌ی‌ مباركه حمد با بسم الله سوره‌ی‌ مَسَد در معنا و تفسیر متفاوت و مشترك لفظی است.

(4) تبیین این مطلب در بخش لطایف و اشارات همین آیه در ص307 خواهد آمد.

(5) بنابراین، عدم ذكر بسم الله در آغاز سوره‌ی‌ توبه برای آن نیست كه محتوای آن سوره با بسم الله سازگار و هماهنگ نیست؛ زیرا براساس این توجیه، آیه‌ی‌ كریمه‌ی‌ "بسم الله..." با سوره مَسَد (تبّت) نیز ناهماهنگ است، بلكه احتمالاً از آن روست كه سوره‌ی‌ توبه ادامه‌ی‌ سوره‌ی‌ انفال است واگر سوره‌ی‌ مستقلّی می‌بود با آیه‌ی‌ كریمه‌ی‌ "بسم الله الرحمن الرحیم" ناهماهنگ نبود. در قرآن كریم برخی آیات با قهر آغاز می‌شود و با مهر پایان می‌پذیرد؛ مانند: "فقطع دابر القوم الذین ظلموا والحمد لله ربّ العالمین" (سوره‌ی‌ انعام، آیه‌ی‌ 45) و این قهر و مهر هماهنگ است؛ زیرا قهر بر ظالم همان مهر به مظلوم است و این قهر از مصادیق و مظاهر رحمت مطلق خدای سبحان است.

(6) تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج1