جنگ شهرها

یكى از صحنه هاى دردناك و در عین حال نمونه بارز نقض حقوق بشرى از سوى رژیم بعثى عراق، حمله هاى مكرر آن به مناطق مسكونى ایران است كه «جنگ شهرها» نامیده شده است. پس از ناكامى نظامى، سیاسى و روانى عراق در جبهه هاى جنگ، سردمداران این رژیم با هدف كسب امتیازات و تحمیل شرایط خود به «جنگ شهرها» مبادرت ورزیدند.

ممنوعیت حمله به مناطق مسكونى در حقوق بین الملل جنگ،حمایت از غیرنظامیان در حملات مسلحانه، تفكیك اهداف نظامى از غیرنظامى و تلاش براى محدود ساختن صدمات ناشى از جنگ، اساس و مبناى تدوین مقررات و قوانین مربوط به حقوق جنگ است. در نیمه دوم قرن نوزدهم، حمایت از افراد غیرنظامى در برابر خطرهاى ناشى از حمله هاى مسلحانه به عنوان یك قاعده عرفى مورد پذیرش قرار گرفته و مورد قبول همه كشورها قرار گرفت.گفت وگوهاى صلح لاهه در سال هاى 1899 و 1907 و همه اقدام هایى كه در ژنو در فاصله سال هاى 1864 تا 1977 صورت گرفتند، براساس این اصل حقوق عرفى بوده اند.

آغاز جنگ شهرها

در حالى كه ایران براى تعیین سرنوشت جنگ اجراى عملیات نظامى را در زمین دنبال مى كرد، عراق براى مقابله با این وضع حمله به جزیره خارك و مناطق غیرنظامى را برنامه ریزى كرده بود. در نتیجه، پس از فتح خرمشهر، عراق حمله به شهرها را از سر گرفت و به موازات آن حمله به خارك را آغاز كرد. حمله عراق به شهرها بویژه حمله موشكى به دزفول و حمله خمپاره اى به شهر اهواز و دیگر مناطق مسكونى در دوره اول جنگ به صورت متناوب انجام مى شد، ولى با آغاز عملیات رمضان حمله به مناطق مسكونى و افراد غیرنظامى به شكل جدید و گسترده اى از سر گرفته شد. به عبارتى دیگر حمله هوایى دشمن كه در پى طراحى عملیات سرنوشت ساز رمضان و همچنین شكست دشمن درعملیات كربلاى یك، 2 و 3  در تیر و شهریورماه افزایش یافته بود، ادامه یافت و در ماه هاى شهریور، مهر و آبان ،1365 مناطق صنعتى، كارگرى، اقتصادى و نفتى و نیز شهرها و مناطق مسكونى و مناطق عملیاتى زیر شدیدترین حمله هاى هوایى و بمباران قرار گرفتند. در حقیقت عراق از این كار 2 هدف را دنبال مى كرد؛ یكى هدف كوتاه مدت كه جلوگیرى از اجراى عملیات سرنوشت ساز بود، دیگرى هدف بلندمدت كه انهدام منابع ارزى و درآمد كشور و همچنین به ستوه آوردن مردم و برانگیختن مخالفت آنان با جنگ و در نتیجه تسلیم جمهورى اسلامى و پذیرش آتش بس به نحوى كه مطلوب رژیم عراق باشد، بود. افزایش حمله هوایى عراق و دسترسى به نقاطى كه قبل از این در توان عراق نبود، علاوه بر این كه به دلیل واگذارى تجهیزات و هواپیماهاى پیشرفته اى بود كه شوروى و فرانسه در اختیار عراق گذاشته بودند، مرهون همكارى كارشناسان آمریكایى بود.

بیش ترین حملات عراقى ها در این مدت به باختران صورت گرفت. از جمله در حمله روز هفتم آبان 1365 كه باختران و اسلام آباد زیر آتش بمب، راكت و مسلسل هواپیماهاى دشمن قرار گرفت، 120 تن شهید و 580  تن مجروح شدند. همچنین در این مدت تأسیسات نفتى خارك و نقاط مسكونى و صنعتى اصفهان، اراك، تهران، سردشت، خرم آباد، تبریز، لرستان، شیراز، آغاجارى، هفت تپه، گیلانغرب، آبادان، پتروشیمى بندر امام(ره)، راه آهن اندیمشك و سدهاى دز و شهید عباس پور زیر حمله هاى شدید هوایى دشمن قرار گرفت.

تشدید جنگ شهرها از سوى عراق

حمله هوایى و موشكى عراق به شهرها و مناطق مسكونى ایران كه از نخستین روزهاى تجاوز آغاز شد و با شدت ادامه یافت، در خردادماه 1363 وارد مرحله جدیدى شد. در این تاریخ رژیم بعثى عراق با صدور اعلامیه اى به ساكنان شهرهاى جنوبى و مركزى ایران اخطار كرد كه این شهرها را مورد حمله هوایى قرار مى دهد.

جمهورى اسلامى ایران در برابر اعمال ضدانسانى رژیم متجاوز عراق، همواره پایبندى خود را به موازین بین المللى اعلام داشته و برمبناى مواضع اصولى خود كه برگرفته از تعالیم اسلامى و آرمان هاى بشردوستانه و اصول اخلاقى است، قواعد حقوق بین الملل جنگ را به مورد اجرا گذاشت. اما با اقدام عراق در اخطار به ساكنان شهرهاى جنوبى و مركزى ایران و پس از شدت گرفتن حمله هاى عراق به این مناطق مسكونى و در نتیجه افزایش تلفات غیرنظامى، ایران پس از رعایت نشدن قواعد بشردوستانه حقوق بین الملل از سوى رژیم عراق، به ناچار به گلوله باران مناطق مرزى مبادرت ورزید. البته، ایران پیش از توسل به عمل متقابل؛ در تاریخ 15 خردادماه ،1363  به افراد و ساكنان مناطق مرزى و مناطق مجاور تأسیسات نظامى ایران براى ترك نواحى مرزى به طور مكرر اخطار و هشدار داد. در حقیقت ایران در طول جنگ تحمیلى در برابر حملات رژیم عراق به مناطق مسكونى از خود صبر زیادى نشان داد و از آغاز تجاوز عراق تا اواخر سال 1363 از توسل به عمل متقابل كه به موجب مقررات بین الملل حتى مشروع است، خوددارى كرد.

ایران و مقابله به مثل در جنگ شهرها

سیاست مقابله به مثل ایران در جنگ شهرها، پس از تحمل فشار اولیه حمله به شهرها صورت گرفت؛ زیرا ایران به نقطه اى رسید كه این موضوع موجب ضعف در جبهه ها مى شد. از این رو این سیاست ابتدا در شهرهاى مرزى عراق انجام شد و حمله هاى هواپیماهاى عراق به تهران در اسفند ،1363 به تغییر رویه ایران منجر شد.

گرچه حمله هاى عراق به شهرهاى ایران بویژه شهرهاى مرزى از ابتداى جنگ انجام مى شد، اما حمله به تهران اوضاع را پیچیده تر كرد و نظم زندگى حاكم بر تهران را برهم زد. به همین دلیل در آن زمان هاشمى رفسنجانى با تلخى از جنگ شهرها یاد كرد.

برهمین اساس، نخستین موشك ایران در تاریخ 23 اسفندماه 1363 و همزمان با عملیات بدر و در حالى كه عراق موج جدیدى از حملات به شهرها و تهران را از سر گرفته بود، به بانك «رافدین» در بغداد اصابت كرد.

عراقى ها از این حمله غافلگیر شدند و یك مقام بلندپایه عراق در مكالمه تلفنى با یك خبرنگار آمریكایى حمله موشكى ایران به بغداد را تكذیب كرد و گفت: «خرابكاران ایرانى یك بمب در داخل ساختمان بانك كار گذاشته بودند كه به ساختمان آسیب رساند ولى كسى را مجروح نكرد».

حتى سخنگوى وزارت خارجه آمریكا در واشنگتن نیز گفت: ما چنین برداشت مى كنیم كه انفجار بغداد انفجارى داخلى بوده است و نه یك بمباران. مطبوعات كویت نیز نوشتند: پرتاب موشك به بغداد فقط یك ادعاست.

حمله موشكى ایران به شهرهاى بغداد، بصره و العماره هرچند محدود بود، اما موازنه جدیدى را در جنگ شهرها برقرار كرد كه عراق آن را پیش بینى نمى كرد و به نظر مى رسید ادامه این وضع با طولانى شدن زمان و افزایش حجم حمله هاى ایران به شهرهاى عراق، آن كشور را از حمله به شهرها باز خواهد داشت در غیر این صورت، عراق باید عامل جدیدى را در جنگ شهرها وارد معادله كند.

عكس العمل سازمان هاى بین المللى و توافق 12 ژوئن

پس از این اقدام ایران (مقابله به مثل)، دبیر كل وقت سازمان ملل متحد در پیامى از دولت هاى ایران و عراق درخواست كرد تا از حمله به مناطق مسكونى در خاك یكدیگر خوددارى كنند.

ایران براى سیاست خود مبنى بر خود دارى از گسترش جنگ در مناطق غیر نظامى و براى رعایت حقوق انسان دوستانه، به تقاضاى دبیر كل وقت پاسخ مثبت داد و رژیم عراق نیز بر اثر فشار افكار عمومى جهان در ظاهر موافقت خود را اعلام كرد و بدین ترتیب توافق «12ژوئن» 1984 م (23خرداد 1363) شكل گرفت. به دنبال این توافق بنابر تقاضاى دبیر كل شوراى امنیت سازمان ملل قرار شد تا هیأت هاى ناظر آن سازمان براى نظارت بر اجراى مفاد این توافق در تهران و بغداد مستقر شوند. اما پس از مدتى، رژیم عراق با استناد به دلایل غیر معقول بارها توافق 12 ژوئن را نادیده گرفت.

سازمان ملل متحد پس از اطلاع از این اقدام، هیأت ناظر خود مستقر در تهران را به بازدید از مناطق مورد حمله فرستاد و او نیز در گزارش خود به شوراى امنیت این موارد را مورد تأیید قرار داد.

اما رژیم عراق براى انحراف افكار عمومى و كاستن از فشارهاى بین المللى به دروغ مدعى حمله هاى مشابه ایران به مناطق مسكونى آن كشور شد.

عراق، سیاست غیر انسانى حمله به مناطق مسكونى را به منظور وادار ساختن ایران به قبول شرایط تحمیلى آن كشور، همواره تكرار كرد.

رژیم بعثى، در دى ماه 1365 براى چندمین بار جنگ شهرها را آغاز و حمله به مناطق مسكونى و غیر نظامى ایران را به وحشیانه ترین وجهى دنبال كرد كه در پى آن، مدارس، دانشگاه ها، بیمارستان ها و ... مورد حمله كور بمب و موشك قرار گرفتند و حتى اماكن مذهبى نیز مصون نماندند.

آخرین و حساس ترین جنگ شهرها، حمله موشكى عراق به تهران و شهرهاى مركزى ایران بود. در این اقدام از تاریخ دهم اسفندماه سال 1366 موشكباران تهران آغاز شد و تا 11 اردیبهشت 1367 ادامه یافت.

در این مدت عراق متجاوز از 170 موشك میانبرد استفاده كرد و تلفات جانى و آسیب هاى مالى زیادى را وارد كرد. در این مرحله نیز، ایران بار دیگر براى توقف حمله هاى عراق به اقدام متقابل روى آورد و از موشك هاى میانبرد برضد آن كشور استفاده كرد.

مقابله به مثل یا اصل تقابل در تاریخ جنگ همواره یكى از عوامل مؤثر بوده كه دشمن را از حمله به مناطق مسكونى و مردم غیر نظامى بازداشته است. با وجود این ایران همواره خواستار اقدام بین المللى براى توقف حمله به مناطق مسكونى بود و در همه مراحل جنگ شهرها، بارها در مجامع بین المللى و همچنین در مراسم نماز جمعه تهران، اعلام كرد كه از حمله به شهرهاى عراق به عنوان عمل متقابل اكراه داشته و از هرگونه تلاشى براى اجراى توافق 12 ژوئن حمایت مى كند و در صورت خوددارى عراق از انجام آن، از اقدام متقابل خوددارى خواهد كرد.

البته عراق براى پایان دادن به جنگ شهرها، شروطى را مطرح كرد كه بسیار نامربوط و متزلزل بودند و راه از سرگیرى آن را براى خود باز مى گذاشت.

در شرایط پیشنهادى عراق براى پایان دادن به حمله ها، مسأله بمباران شهرها به همه جنگ مرتبط شده و هیچ گونه تمایزى بین این گونه اعمال غیر قانونى و انسانى با اقدام دفاع مشروع در جبهه هاى نبرد، مشاهده نمى شد.

حمیرا حیدریان

روزنامه ایران

تنظیم برای تبیان: حسین رحمانی