سفرها و سفرنامه ها
سفر، كندن از اینجا و رفتن به جایی است كه در آنجا " دیدن" را عادات و روزمرگی ها محدود نمی كند ، و چشم اندازها و دیدنی ها، تكراری و به عادت آغشته نیستند . سفر، دیدنی های بسیار برای آنان كه چشمانشان نه " نگاه " كه همواره " دیدن " را تجربه می كند و در هر تجربه كشفیات جدیدی می یابند ، مهیا كرده و در خود اندوخته است . این روزها سفر برای بسیاری برای گذران اوقات فراغت و یا برای تفریح انجام می گیرد، به علاوه ، وسایل ارتباط جمعی این امكان را فراهم می كند كه بیننده در عین اینكه در خانه خویش به سر می برد از سرزمین های دور و مردمان نادیده اطلاعات ذی قیمتی كسب كند ، ولی در گذشته های دور سفر و جهانگردی نه تنها واجد همان ویژگی های ذاتی خویش بود، گزارش های حاصل از آن یا " سفرنامه " ها یك منبع اطلاعاتی بسیار ارزشمند نیز محسوب می شد.
در گذشته های دور سفر به مناطق دور دست برای همگان میسر نبود از این رو هر كه را فراخی مال و پای راهواری در سفر بود ، در حین سفر و همچنین در بازگشت دیده ها و دانسته های خویش را دركتبی گرد می آورد و تحت نام سفرنامه عرضه می كرد . نمونه های برجسته این سفرنامه ها ، سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی و یا ماركو پولوی ونیزی بوده ، كه تاكنون بر جای مانده است و ماخذ بسیار ارزشمندی در تحقیقات تاریخی محسوب می شود. در سفرنامه ها عمدتا مطالبی می آمد كه در كتب تاریخی و توسط تاریخ نگاران بومی به دلیل همان نگاه به عادت آغشته مغفول می ماند، ولی همان موارد از نگاه جهانگرد و یا سیاحی كه چشمان تیزبینش آماده كشف تازه ها و عجایب بود ، در كتاب های سفرنامه ضبط شده و از دستبرد زمان و فراموشی درامان مانده است . سفرنامه ها اطلاعات ارزشمندی را درباره زندگی مردم ، آداب و رسوم ، باورها ، پوشاك و خوراك ، خانه خانواده و نوع معیشت مردم و قیمت اقلام و اجناس در اختیار می نهند .
در تاریخ كشورمان به كتبی كه از سوی سیاحان در باره وضعیت اجتماعی و جغرافیایی یك منطقه نگاشته شده است " مسالك و ممالك " اطلاق شده است ؛ این گونه كتاب ها اطلاعاتی در زمینه جغرافیای تاریخی مناطق مختلف دارد و موضوعاتی از قبیل وضع اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، وضع معیشت مردم ، راهها و وضع سیاسی مناطق مختلف را بررسی كرده است . " به گفته اشپولر كتب جغرافیایی همچون معادن تازه یافته پایان ناپذیری برای امور مذهبی ، تاریخ ، فرهنگ اقتصاد و شناسایی ایالات و مناطق مختلف ایران می باشد " در این نوشتار سعی بر آن است كه كتب جغرافیای و یا كتبی را كه توسط سیاحان نگاشته شده اند، معرفی كنیم.
"در نیمه شرقی كشور حتی در قرن دوم هجری تالیفات جغرافیایی وجود داشته است ... كتاب ابن خرداذبه از نخستین كتب جغرافیایی است كه به اوضاع مناطق ( شرق ایران و فرارود ) توجهی خاص نشان داده است . این كتاب كه المسالك و الممالك نام دارد در حدود سال 233 ق تالیف شد و در سال 273 ق تغییراتی در آن صورت گرفت و در حال حاضر از این كتاب خلاصه ای وجود دارد "
-المسالك و الممالك/ ابن خرداذبه؛
مؤلف ( ابن خرداذبه )عهده دار پست ایالت جبال *بود و از طرف معتمد، خلیفه عباسی، مأمور شد كتابی در جغرافیا تألیف كند. مطالب كتاب در این مورد است: وصف زمین، جهت قبله شهرها، عراق، تقسیمات اراضی و نوع خراج آنها، ایران و پادشاهان آن، روم، ترك، چین و راهها. علاوه بر این ها كتاب اطلاعاتی نیز از تقسیم اداری و مخارج، راه دریای چین و هند، مذهب بودا، جامعه طبقاتی هندوستان، بازرگانان روسی، بناهای معروف مانند اهرام مصر و... آمده است .این كتاب قدیمی ترین كتاب جغرافیایی در ایران است كه به رشته تحریر در آمده است .
سفرنامه ابودلف در ایران/ مسعربن مهلهل خزرجی ابودلف؛
مؤلف در زمان سامانیان به ایران آمده است ( در سال 341 هجری) و كتاب وی شامل جغرافیایی تاریخی قسمت هایی از آذربایجان، ارمنستان، دیلمستان ( گیلان فعلی ) ، خانقین، حلوان ، كرمانشاه، همدان، شهرری، دماوند، طبرستان، سمنان، دامغان، بسطام، جرجان ( گرگان ) ، خوارزم، طوس، نیشابور، اصفهان و خوزستان است.. مسالك و ممالك/ ابواسحق ابراهیم اصطخری؛
جغرافیای تاریخی است كه در سال 346 ق تألیف شد و زبان اصلی آن عربی است و در قرن پنجم/ ششم هجری به فارسی ترجمه شده است . مطالب كتاب درباره سرزمین عرب، مغرب، مصر، شام، روم، جزیره( شبه جزیره عربستان ) ،عراق، خوزستان، فارس، كرمان، سند،ارمنستان و ارّان، كوهستان، طبرستان و دیلم، سیستان، خراسان و ماوراءالنهر است.صورة الارض/ محمدبن حوقل( ابن حوقل)؛
متن اصلی كتاب به زبان عربی و در باب جغرافیای تاریخی سرزمین های اسلامی است. كتاب حاضر، ترجمه بخش مربوط به ایران است و مشتمل بر سیزده فصل در مورد دریای فارس، مداین، خوزستان، فارس، كرمان، ارمنیه و آذربایجان و اران، جبال، دیلم و طبرستان، دریای خزر، بیابان خراسان و فارس، سیستان، خراسان و ماوراءالنهر است. هر فصل حاوی اطلاعاتی است در زمینه شهرها، راهها، آب و هوا، محصولات، بازارها، مساجد، شرح حال بزرگان و پادشاهان و امرا، مذهب، زبان و وقایع مهم تاریخی و اجتماعی هر منطقه. كتاب در سال 367 ق به پایان رسیده است. كتاب حاوی نقشه نیز هست .این دو كتاب اخیر گرچه توسط دو سیاح نگاشته شده است ولی از لحاظ تاریخی منبع دست اول و بسیار مهمی در باره تاریخ سامانیان ماوراءالنهر محسوب می شود، به عبارت دیگر این دو سیاح مواردی را در كتب خود ثبت كرده اند كه در كتب تاریخی این دوره یافت نمی شود .
حدود العالم من المشرق الی المغرب/ مولف ناشناخته ؛
موضوع این كتاب جغرافیای تاریخی است كه در سال 372 ق به نام ابوالحارث محمدبن احمد از سلسله فریغونیان * تألیف شده است. كتاب دارای یك مقدمه با عنوان" گشایش كتاب" و هفت سخن است شامل اطلاعاتی در مورد كره زمین و نواحی پنجاه و یك گانه جهان و اقوام، آداب و رسوم، پادشاهان، محصولات، شغل و دین مردم هر ناحیه. خراسان، ماوراءالنهر، سند، كرمان، فارس ،خوزستان، جبال، دیلمان و آذربایجان از نواحی مورد بحث كتاب است.احسن التقاسیم فی المعرفه الاقالیم / شمس الدین ابو عبدالله محمد بن احمد مقدسی ؛
مقدسی یكی از بزرگترین جغرافیدانان سیاح مسلمان می باشد كه كتاب خود را درسال 375 ق با موضوع جغرافیای تاریخی و انسانی و با توصیف دریاها ، رودها ، بیابانها ، شهرها ، قصبه ها و راههای هر ناحیه به رشته تحریردر آورده است . مطالبی نیز درباره داروها ، گیاهان خاص ، مراكز بازرگانی ، مشاغل، جمعیت ، زبان ، مذاهب ، اوزان سكه ها ، گونه های آبیاری ، كالاهای وارداتی و صادراتی ، محاسن و معایب مردم ، پوشاك ،آداب و رسوم و مقابر و زیارتگاه های هر ناحیه ذكر كرده است . كتاب شامل دو بخش است بخش یكم در مورد شش اقلیم غربی : شبه جزیره عربستان ، عراق ، اقور ( موصل ) شام ، مصر و مغرب و بخش دوم در مورد سرزمین ایران ناحیه دیلم ، رحاب ( اران ، ارمنیه و آذربایجان ) كوهستان ، خوزستان فارس، كرمان و سند است.سفرنامه ناصر خسرو/ ناصرخسرو قبادیانی مروزی؛
ناصر خسرو در دربار محمود و مسعود غزنوی مشاغل دیوانی و دبیری داشت . پس از غلبه سلجوقیان بر بلخ به خدمت آنان در آمد و منصب دیوانی خود را حفظ كرد . مولف پس از سفر حج به مذهب اسماعیلیه گروید و مبلغ آن مذهب شد . حاصل هفت سال سفر او، تالیف كتابی در جغرافیای تاریخی ملل اسلامی است . كه در سال 438 تالیف شده است . نوشته های او درباره آثارتاریخی و مذهبی ، زندگی ، طرز معیشت، آداب و اخلاق و حكومت اقوام مختلف موجب شناساندن اوضاع و احوال جوامع و مراكز مهم تمدن اسلامی شده است .سفرنامه ابن بطوطه/ ابن بطوطه؛
نویسنده در سال 725 ق به قصد ادای فریضه حج، سفر خود را آغاز كرد و در ادامه از ایران و هند و بسیاری ممالك اسلامی دیدن نمود. كتاب در دو جلد تهیه شده است؛ جلد اول به دیدار از این مناطق اختصاص دارد: طنجه، تونس، اسكندریه، قاهره، بیت المقدس، بیروت، طرابلس، حلب، دمشق تا مدینه و مكه و سپس بعضی از مناطق جنوب و مركز ایران؛ از جمله اصفهان، شیراز و حتی آذربایجان و سپس به قسطنطنیه و سرانجام به سفر خوارزم و شرق ایران تا كابل ختم می شود. مؤلف در جلد دوم بیشتر به مسائل كشور هند، وضع دربار، پادشاهان و مردم آن پرداخته و در ادامه، سفر خود به آسیای جنوب شرقی و چین و بازگشتش را شرح داده است. وسعت دامنه سفر و صداقت مؤلف در بیان اوضاع و احوال ممالكی كه دیده از امتیازات سفرنامه است. مؤلف به وضع كلیه ممالك اسلامی در فاصله بین حمله مغول و یورش تیمور توجه داشته، وضع فرهنگی و اقتصادی و سیاسی مناطق مختلف را نوشته است و اشاراتی دارد در مورد ایران در اواخر دوران حكومت ابوسعید* و ماجراهای او با آل چوپان*.چنانكه گفته شد سفرنامه ها یكی از منابع تاریخی ایران به شمار می آید و تقریباً از قرن هشتم به بعد و با قدرت یابی تیموریان در ایران ، پای سفرای خارجی به ایران گشوده شده و تعداد سفرنامه هایی كه توسط این سفرا نگاشته شده است نیز قابل توجه است . اولین سفیر خارجی كلاویخو سفیر اسپانیا در دربار تیمور گوركان است . و از مشهورترین آنان می توان به سفرنامه برادران شرلی ( در عهد شاه عباس اول ) شاردن ، تاورنیه ، پیترو دلاواله و دن گارسیا دسیلوا فیكوئروا ( بازهم در عهد صفویه) نام برد .
توضیحات :
* جبال: در گذشته به منطقه وسیعی از مركز و مغرب اریان كه از مشرق به خراسان و از مغرب به آذربایجان و از شمال به كوههای البرز و از جنوب به فارس و خوزستان محدود بود اطلاق می شد . این منطقه هم اكنون شامل اصفهان ،كاشان ، ساوه لرستان ، همدان ، قزوین ، زنجان تا كرمانشاهان می شود.* فریغونیان : امرای دست نشانده ناحیه خوارزم (جنوب دریاچه ارال ) در قرن چهارم .
*ابوسعید :آخرین ایلخان یا حاكم مغول در ایران.
* چوپان : یكی از سرداران سپاه ابوسعید بود كه در نتیجه شورشی به دست حاكم هرات و به اشاره ابوسعید به قتل رسید .
*آل چوپان : پس از فروپاشی قدرت ایلخانان مغول ، تا روی كار آمدن تیموریان در نواحی شرقی ایران ، اتابكان محلی ( سرپرستان شاهزادگان مغول) هر كدام بر بخشی از ایران حكومت می كردند ، آل چوپان یكی از این اتابكان بودند كه مدت كوتاهی بر ناحیه آذربایجان و بخش هایی از كشور عراق حكومت كردند.
سایت تبیان - فریبا کاظم نیا
منابع :1 . فروزانی ، سیدابوالقاسم ، تاریخ تحوات سیاسی اجتماعی ...در دوره سامانیان . انتشارات سمت .
2 . تركمنی آذر ، پروین ، كتابشناسی گزیده توصیفی ، تاریخ ایران دوره اسلامی . انتشارات سمت .
3. زرین كوب ، عبدالحسین ، تاریخ ایران بعد از اسلام .
