مهد موسیقی در ایران

کردستان را باید مهد موسیقی ایرانی قلمداد کرد، زیرا موسیقی کردی با موسیقی های باستانی ایران نسبتی تمام و کمال دارد. در میان انواع بی نظیر موسیقی کردی، "هوره" و "شمشال" از همه قدیمی ترند. قدمت برخی از انواع موسیقی، به بیش از هزار سال و حتی به پیش از ظهور اسلام در ایران می رسد.

موسیقی کردی را از لحاظ قدمت شاید بتوان به دو گروه تقسیم کرد:

موسیقی باستانی که با عناوینی چون هوره، موره، لوره و سیاچمانه (سیاه چشمان)، چوپی و نغمه های سماعی- سنتی شناخته می شود و عموماً بدون کلمات اضافی بر اشعار ده هجایی استوار است. نوع آیینی این موسیقی، مرثیه گون و وصف حال آن را حقیقی و نوع غنایی آن را مجاز می دانند.

گروه دوم در برگیرنده نغماتی چون صمد لچکی، مقام الله ویسی، مقام کوچه باغی، صمد مسگری و ترانه های ملودیک است که بر اشعار مجازی و گاه عروضی استوارند.

بیت خوانی:

در کردستان نوع دیگری از موسیقی وجود دارد که به آن "بیت خوانی" می گویند که احتمالاً مترادف "گاتاخوانی" یا "گاساخوانی" است. بیت خوانی مبتنی بر نغمه ای کاملاً ساده و بدون رعایت وزن و قافیه و نظم است که در بیان جنگ سرداران و بزرگان دینی و آیینی و ملی اجرا می شود.

اصولاً موسیقی در کردستان در چند بخش اجرا می شود:

موسیقی مقامی:

 مقام های کردی عبارت اند از: الاویسی، هیران و قطار. در این مقام ها نوازندگان شماری از گوشه های موسیقی ملی ایران را که در دستگاه ها و مقام های موسیقی ملی تجلی یافته، به سبک ویژه ای می نوازند.

بخشی از گوشه های موسیقی مقامی کهن ایران در این سرزمین حفظ شده است. مقام های موسیقی کردی از نظر پیوستگی فرهنگی کردها با سایر اقوام ایرانی و نیز دارا بودن جلوه های کهن موسیقی ایرانی، از ارزش بسیار برخوردار است.

موسیقی آوازی:

این موسیقی در دو سبک و شیوه به نام های هوره و سیاچمانه اجرا می شود. به نظر می رسد که واژه هوره از "اهورا" یا "اهوره" گرفته شده باشد. "هوره" آوازهای کهن است که در بعضی از انواع آن، روایت های مربوط به ادیان باستان ایرانی و تقدس " آگر" (آتش) یافت می شود. اشعار آن مجازی است و از این لحاظ شباهت با اوستا دارد.

در گذشته اوستا را با لحنی آهنگین می خواندند. به این ترتیب شاید بتوان گفت هوره خوانی" همان "اهوراخوانی" بوده که در وصف "سرور دانایان" خوانده می شد.

موسیقی مذهبی: موسیقی مذهبی به دو صورت اجرا می شود:

موسیقی عزا:

که چمری نیز نامیده می شود، مراسمی است که در سوگ بزرگی، پهلوانی و یا رییسی اجرا می شود. شیوه اجرای مراسم و عظمت آن یادآور سوگ سیاوش است.

نوای ماه رمضان:

(سحری و بیدار باش) نوای ویژه ماه رمضان که در زمان سحر و مغرب برای آگاهی مردم اجرا می شود، دارای دو نوا و ریتم است.

موسیقی حماسی:

این موسیقی به نام "هه ل په رکی" یا "هه ل په رین" شهرت دارد و به معنی حمله کردن است. این رقص قدمتی بسیار کهن دارد و از روزگار پرستش خدایان در دوران مهرپرستی که در مهرابه ها اجرا می شد، به یادگار مانده است.

مراسم "هه ل په رکی" عبارت از هفت ریتم اصلی است که به ترتیب با ساز و همراهی اجرا کنندگان انجام می شود. ریتم آن از کند و آرام و گریان شروع می شود و به ریتم هیجانی (سجار) پایان می یابد. در میان آن ریتم های دیگری مانند سی پا، فتاحی و پشت پا، زنگی و خانومیری، فتاح پاشایی، گه ریان، شه لان، چه پی، سقزی، کرماشانی و مریوانی نیز با دوزله و ضرب اجرا می شود.

ریتم های "هه ل په رکی" شامل ریتم های گریان، چپ و راست. لبلان، خان امیری، سجار، شلان و آروغان است. از این میان ریتم چپ و راست (فتاحی و پشت پا) در همه مناطق عشایر ایران اجرا می شود.

ریتم گریان در منطقه سنندج و اطراف آن تا مرزهای سقز در شمال و همدان و کرمانشاه در جنوب اجرا می شود. در مریوان ریتم سه پا معروف به راستا و "هه ل گردن" اجرا می شود.

مراسم ذکر در تکیه های دراویش قادری با نواختن دف و نی در جم خانه های اهل حق در کرمانشاهان و اورامانات با نواختن دف و تنبور اجرا می شود.

رقص سونه یا رقص مرغابی با آهنگ لبلان اجرا می شود.

موسیقی سوارکاران:

مراسم اسب دوانی در سراسر روستاها و دشت های استان کردستان با آیین و مراسم خاص، در جشن ها و آیین های ملی مردم انجام می شود.

این مراسم با نوای سواران که از ریتم تندی برخوردار است. همراه می شود. در مراسم عروسی- چون در روستاها عروس را با اسب به خانه داماد می برند- نوای سواران با ریتمی آرام و ملایم اجرا می شود.

سازهای محلی

شمشال: از قدیمی ترین و رایج ترین سازهای کردستان، شمشال است که در واقع همان نی چوپان است و از لوله فلزی ساخته شده و در مراسم عروسی و شادی همراه با آواز به صورت تک نوازی به کار می رود. این ساز در عزا نیز کاربرد دارد.

دف: یکی از سازهای سنتی خانقاه است که در مراسم ذکر نواخته می شود و گاهی با "طاس" همراه است.

طاس: سازی کوبه ای است که کاسه آن از جنس مس است و روی آن پوست می کشند و با چوب، تسمه چرمی یا لاستیکی بر آن می کوبند. استفاده از طاس در مرحله ذکر و قیام صورت می گیرد.

از دیگر سازهای محلی می توان از سورنا، دوزله و نرم نای نام برد که با آنها همه نوع آهنگی نواخته می شود. این سازها به ویژه در آهنگ های رقص که با دهل، دایره یا تمبک همراهی می شود، کاربرد دارد. توسط این ساز نغماتی با عناوین حیران، گریان، فتاح پاشایی، لبلان، زنگی، زنگی، سه جار و شلان اجرا می شود.

منبع:سیمای میراث فرهنگی کردستان

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش