شهادت در قرآن و احادیث
شهادت فنا شدن انسان برای نیل به سرچشمه نور و نزدیك شدن به هستی مطلق است. شهادت عشق به وصال محبوب و معشوق در زیباترین شكل است. شهادت مرگی از راه كشته شدن است، كه شهید آگاهانه و بخاطر هدف مقدس و به تعبیر قرآن ((فی سبیل الله))انتخاب می كند. یعنی شهید در راهی كشته می شود كه هر دو ارزش آگاهانه و فی سبیل الله را داراست و چنین مرگی است كه به تعبیر پیامبر((ص)) شریفترین و بالاترین نوع مردن است (اَشرُفُ المُوًتِ قَتْلُ الشَّهادَهِ)و علی(ع) آن را گرامی ترین نوع مردن می داند.(اَكْرُمُالمُوًتِ اَلْقُتْلُ)
شهید در لغت به معنی ((گواه)) است و در اصطلاح به كسی گویند كه در مجرای شهادت قرار گرفته و در راه خدا كشته می شود.
شهادت نوعی از مرگ نیست بلكه صفتی از ((حیات معقول)) است. زیرا حیات معمولی كه متاسفانه اكثریت انسانها را اداره می كند، همواره خود و ادامه بی پایان خود را می خواهد، لیكن در حیات معقول فرد آن زندگی پاك از آلودگی ها كه خود را در یك مجموعه بزرگی به نام جهان هستی در مسیر تكاملی می بیند كه پایانش منطقه جاذبه الهی است. لذا شهید همواره زنده است و حیات و ممات او همواره صفتی است برای حیات طیبه و به مصداق آیه شریفه قرآن كه می فرماید:
و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاءُ عند ربهم یرزقون
(169 آ ل عمران)
و گمان مبر آنان كه در راه خدا كشته شده اند، مردگانی هستند، بلكه آنان زنده و در بارگاه پروردگارشان بهره مندند.
شهید همواره زنده است و مرگ او در واقع انتقال از حیات جاری در سطح طبیعت به حیات پشت پرده آن می باشد.
و یا در آیه ای دیگر می فرماید : ((و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء و لكن لاتشعرون)) كه در این آیه نیز به زنده بودن شهید اشاره نموده است.
در قرآن مجید، حدود ده آیه به صورت صریح درباره كسانی كه در راه خدا كشته شده باشند وجود دارد. از جمله مسائلی كه در این آیات به آن اشاره شده است عبارت است از زنده بودن شهید، رزق شهید، آمرزش گناهان شهید، ضایع نشدن عمل شهید، مسرت و خوشحالی شهید، وارد شدن در رحمت الهی و رستگاری شهید. در این نوشتار كوتاه اشاره ای به آنها خواهیم داشت.
یكی از ویژگی هایی كه قرآن شریف برای شهیدان ذكر كرده است، مساله حیات و زنده بودن آنها است. حال باید بدانیم كه منظور قرآن از این حیات چه نوع حیاتی است؟ و مقصود قرآن چیست؟ آیا منظور از حیات، حیات مادی است؟ یا این حیات مخصوص به روح و روان شهدا است؟ آیا این حیات به جسم شهید هم مربوط می شود یا خیر؟ و دهها سوال دیگر كه باید مورد بررسی قرار گیرد و به آنها پاسخ داده شود.
حیات در لغت به معنای ((زنده بودن)) آمده است. و در اصطلاح از دیدگاه های مختلف تعاریفی از آن ارائه گردیده است.
اما مراد از حیات شهیدان كه خداوند در قرآن فرموده چیست؟
در ذیل آیه 154 سوره بقره تحت عنوان(( وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبیلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاء وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ)) كه به زنده بودن شهیدان اشاره كرده و اقوال مختلفی از طرف مفسرین ارائه گردیده است.
برخی گفته اند كه منظور این است كه شهدا بزودی در قیامت زنده خواهند شد. برخی نیز گفته اند كه : كشته شدگان در راه خدا، دارای هدایت و ایمان و دین صحیح هستند، نمرده اند و زنده هستند. برخی دیگر گفته اند : مقصود این است كه، چون از شهیدان، نام نیك در این دنیا باقی مانده است زنده می باشند. مفسرین دیگر نیز اقوال دیگری را آورده اند كه هر كدام به نوعی بیان كننده حیات شهدا می باشد و همه این اقوال به زنده بودن آرمان و اهداف شهیدان در جامعه باور دارند.
خداوند در قرآن كریم در سوره آل عمران در آیات 169 تا 171 می فرماید :
و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون، فرحین بما آتاهم من فضله و یستبشرون بالذین…
در این آیات خداوند بعد از اینكه می فرماید شهیدان را مرده مپندارید اشاره می كند به اینكه شهیدان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی می خورند(عند ربهم یرزقون) كه در این قسمت از آیه به ارتزاق شهیدان اشاره شده است. لذا اگر نوعی حیات مجازی برای شهیدان فرض نمائیم با ارتزاق منافات دارد پس باید حیات را حقیقی در نظر گرفت. زیرا ارتزاق از ویژگی های موجود زنده و حقیقی است و چون خداوند درباره شهیدان گفته است كه نزد پروردگارشان، ارتزاق می كنند لذا شهید نمی تواند زنده حقیقی نباشد.
در این آیات، سپس خداوند می فرماید : شهدا به خاطر آنچه كه خداوند از فضل خود به آنهاارزانی نموده است خوشحال وشادمانند ، ودر تفسیر مجمع البیان آمده است كه این خوشحالی به خاطر نعمت های بهشتی است كه خداوند نصیبشان نموده است .
وبرخی نیز گفته اند این خوشحالی بخاطر رسیدن آنها به مقام حقیقی ولایت و عبودیت است.
در ادامه آیات آمده است كه : شهدا به آن مومنانی كه هنوز به آنها نپیوسته اند و بعد در پی آنها به راه آخرت خواهند شتافت مژده و بشارت می دهند كه از مردن نترسید واز خوف از دست دادن متاع دنیا غم مخورید . وآنها را به فضل و نعمت خدا بشارت می دهند و این كه خداوند اجر اهل ایمان را ضایع نمی كند.
بنابراین شهدا به واسطه نعمت های خدادادی مسرور و خوشحالند و می خواهند این خوشحالی را با دیگران كه به آنها ملحق می شوند تكمیل نمایند و مایلند كه به آنها بشارت داده شود كه ترس و اندوهی به خود راه ندهند .
در تفسیر مجمع البیان برای این موضوع سه دلیل ذكر نموده اند :
1-شهدا از وضع برادران مومن خود كه در دنیا زنده اند و در راه خدا به جهاد مشغول هستند اظهار سرور می نمایند.
2-قول دوم این است كه نامه ای به شهیدان ارائه می شود كه در آن اسامی برادران ایمانی آنها ، كه به درجه شهادت نایل و به آنها ملحق خواهند شد ، ثبت است و شهیدان با دیدن این اسامی خوشحال خواهند شد.
3-مراد از(( لم یلحقوا بهم)) مومنانی هستند كه در فضل ومقام به آنها نرسیده اند ولی به واسطه ایمان، مقامی عظیم دارند .
در همین رابطه حدیثی از پیامبر (ص) نقل گردیده است كه بی مناسبت نیست آن را ذكر نماییم وآن این كه :
از پیامبر اكرم (ص)نقل شده استكه شهید دارای سه خصلت است :
عند اول قطرة من دمه یكفرعنه كل خط ویری مقعده فی الجنة، و یزوج من الحور العین، و یومن من الفزع الاكبر ومن عذاب القبر، ویحلی حلی الایمان
یعنی با ریختن اولین قطره خون شهید همه خطاها وگناهانش بخشیده و نادیده گرفته می شود ودیگر این كه جایگاه خود را در بهشت می بیند و از همسران بهشتی اختیارمی كند و هم چنین از فزع اكبر ( گریه و زاری ) و عذاب قبر در امان است و از لباس های بهشتی بر او می پوشانند.
این حدیث و امثال آن دال بر جاودانگی و جایگاه رفیع و حیات حقیقی شهیدان دارد.
در حدیث دیگری از پیامبر (ص) نقل شده است كه رسول اكرم (ص) در روز احد بالای سر ((مصعب بن عمیر)) ایستاد و برای او دعا كرد و سپس گفت :
انّ رسول الله یشهد انّ هولاء شهداء عند الله یوم القیام فاتوهم زوروهم وسلمو علیهم فوالذی نفسی بیده ، لا یسلم علیهم احد الی یوم القیامه ، الاّ ردّوا علیه ، یرزقون من ثار الجن ووتح .
(كشف الاسرار،ج1 ، ص417 )
یعنی رسول خدا گواهی می دهد كه شهدا شاهدان من نزد خدا در روز قیامت هستند. بیایید و ایشان را زیارت كنید ، بر اینان سلام كنید ، كه سوگند به آن كه جانم در دست اوست ، هیچ كس نباشد كه بر آنها سلام كند الا اینكه جوابش را می دهند . وآنها از میوه های بهشتی وهدایای آن روزی داده می شوند .
این حدیث نیز دلالت بر زنده بودن شهدا دارد و نیز دلالت بر لزوم زیارت آنان دارد.
در آیه دیگری از قرآن كریم نیز به روزی شهدا اشاره شده است آن جا كه می فرماید :
والذین هاجروا فی سبیل الله ثم قتلوا اوماتو لیرزقنّهم اللّه رزقا حسنا وان اللّه لهو خیر الرازقین لیدخلنّهم مدخلا یرضونه.
(58 و 59 سوره حج)
یعنی آنان كه در راه رضای خدا، از وطن هجرت نمودند و در راه دین خدا كشته شدند و یا مرگشان فرا رسید، البته خداوند، رزق و روزی نیكوئی در بهشت ابد نصیبشان می گرداند كه همانا خداوند بهترین روزی دهندگان است. خداوند به آنان در بهشت منزلی عنایت كند كه بسیار به آن راضی و خوشنود باشند.
در این آیه پس از این كه از رزق و روزی شهدا با نام رزق حسن و نیكو یاد می كند جایگاه آنان را در بهشت معرفی و آنرا مقام رضوان و رفیع می داند. حقیقت رزق شهدا در جهان دیگر بر ما پوشیده است لیكن می دانیم كه رزق آنها از جانب خداست.
در قرآن كریم درباره بخشش گناهان شهید چنین آمده است.
فالذین هاجروا و اخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی و قاتلوا و قتلوا لا كفّرن عنهم سیئاتهم و لادخلنهم جناتٍ تجری من تحتها الانهار ثواباً من عند الله و الله عنده حسن الثواب
((195 آل عمران))
آنان كه از وطن خود هجرت كردند و از دیار خود بیرون رانده شدند و در راه خدا رنج كشیدند، جهاد كردند و كشته شدند، همانا بدی های آنان را می پوشانیم و آنان را به بهشت هایی كه از زیر درختان آن نهرهای آب، جاری و روان است، داخل می كنیم و این پاداشی است از جانب خدا و پاداشی كه از جانب خدا باشد نیكوست. در این آیه اشاره شد كه خداوند همه بدی های كشته شدگان در راه خدا را نادیده می گیرد و بعلاوه از جانب خود به آنان نیكوترین پاداش را عطا می كند.
در همین رابطه احادیثی نیز ذكر شده است كه به برخی از آنها اشاره می نمائیم.
قال النبی(ص) :
فاذا ودَّعهم اهلوهم بكت علیهم الحیتان و البیوت، تخرجون من ذنوبهم كما تخرج الحیة من سلخها.
(كشف الاسرار وعده الابرار، ج2، ص347)
یعنی چون رزمندگان با اهل و خانواده خود خداحافظی كنند، ماهی ها و خانه ها، بر آنها می گریند و از گناهان خود خارج می شوند، همانگونه كه مار، از پوست خود خارج می شود.
در حدیث دیگری كه قبلاً ذكر شد و پیامبر شش خصلت را برای شهیدان ذكر نمودند اولین خصلت این بود كه : اولین قطره خونی كه از شهید بر زمین ریخته می شود گناهانش بخشیده و آمرزیده می گردد. كه این لفظ در احادیث دیگری هم تكرار شده است.
امام صادق(ع) نیز در روایتی می فرمایند :
من قتل فی سبیل الله لم یعرفه الله من سیئاته
(وسایل الشیعه، ج11، ص9)
یعنی كسی كه در راه خدا به شهادت نائل شود، هیچ یك از گناهان و بدی هایش به او ارائه نخواهد شد یعنی از همه آنها چشم پوشی خواهد شد.
و در تفسیر آیهان لا خوف علیهم و لا هم یحزنون
(170 آل عمران)
نیز آورده اند كه به شهیدان بشارت می دهند كه از گناهان گذشته خوفی نداشته باشند. زیرا خداوند گناهانشان را با شهادت پاك می سازد.
و در حدیثی دیگر از پیامبر(ص) سوال شد كه چرا شهید مورد آزمایش و سوال واقع نمی شود؟ پیامبر(ص) فرمود زیرا شهید در زیر برق شمشیر آزمایش خود را به پایان رسانده است.
خداوند در چند مورد به پاداش بزرگ و ضایع نشدن عمل شهید در قرآن اشاره فرموده است. از جمله :
و الذین قتلوا فی سبیل الله فلن یضلَّ اعمالهم سیهدیهم و یصلح بالهم و یدخلهم الجنة عرفها لهم.
آیات 6-4 سوره محمد
یعنی كسانی كه در راه خدا كشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را ضایع نگرداند و آنان را به سعادت هدایت كند و امورشان را اصلاح نماید و به بهشتی كه قبلاً مقامات آن را به آنها شناسانده است، واردشان می سازد.
و جالب است كه خداوند قبل از این قسمت از آیه می فرماید : اگر خدا می خواست، از كفار انتقام می كشید و همه را بدون زحمت جنگ شما، هلاك می كرد، این برای آزمایش خلق نسبت به یكدیگر است.
(سوره محمد آیه 4)
در آیه ای دیگر می فرماید :
و من یقاتل فی سبیل الله فیقتل او یغلب فسوف نوتیه اجراً عظیماً.
(74 سوره نساء)
یعنی كسی كه در راه خدا جهاد كند، و در راه خدا شهید گردد، یا پیروز شود، پاداش بزرگی به او عطا خواهیم كرد.
از آیات ذكر شده چنین برداشت می گردد كه خداوند خود ضایع نشدن عمل شهید را تضمین كرده است و این گونه نیست كه اگر به ظاهر در جهاد شكست خورده باشند خون آنها ضایع شده باشد. بلكه در هر حال پیروز می شوند.
در آیه دیگری خداوند پیروزی یا شكست رزمندگان و شهید شدن یا نشدن آنها را یكی از دو نیكی قلمداد می نماید.
قل هل تربصون بنا الا احدی الحسنیین و نحن نتربص بكم ان یصیبكم الله…
(52 سوره توبه)
یعنی بگو آیا درباره ما جز یكی از دو نیكی را انتظار دارید. یا به شهادت می رسیم و یا پیروز می شویم. در هر حال خداوند خون شهید را تضمین كرده و آن را هدر نمی داند.
در زمان پیامبر(ص) نیز منافقین می گفتند اگر مومنین نزد ما بودند و به جنگ نمی رفتند، نمی مردند و كشته نمی شدند، و خداوند در جواب آنها فرمود : كه این آرزوهای باطل را حسرت دل آنها خواهد كرد و خداست كه زنده می كند و یا می میراند در هر وقت كه بخواهد.
لو كانوا عندنا ما ماتوا و ما قتلوا لیجعل الله ذلك حسره فی قلوبهم والله یحیی و یمیت.
(156 سوره آل عمران)
در هر حال خداوند خون شهیدان را پاداشی نیكو كه همانا دخول در بهشت است عطا خواهد فرمود.
و یدخلهم الجنة عرفها لهم
(4، سوره محمد)
و در آن مقام به رحمت الهی نائل و به سوی خدا در بهشت خواهند بود.
لئن متّم او قتلتم لالی الله تحشرون.
(158، آل عمران)
در بیان مقام و درجات عالی شهدا و فضیلت شهادت و اجر عمل آنها احادیث فراوانی از ائمه معصومین نقل شده است كه این مبحث را با ذكر ترجمه یك حدیث از پیامبر(ص) به پایان می رسانیم.
رسول گرامی اسلام فرمودند :
نیروهای رزمنده هنگامی كه تصمیم به شركت در جنگ می گیرند، خداوند مصونیت آنها را از آتش تضمین می كند. و چون آماده جنگ شوند، فرشتگان به وجود آنها افتخار می كنند. هنگامی كه با خانواده خود وداع می كنند ماهی ها و خانه ها گریه می كنند و از گناهان خود خارج می شوند همان گونه كه مار از پوست خود خارج می شود. خداوند چهار هزار فرشته را برآنها می گمارد تا از جلو و پشت سرآنان را محافظت نمایند.
_كار نیكی انجام نمی دهند مگر اینكه مضاعف شود. در مقابل هر روز در جبهه ثوابی برابر عبادت هزار مرد عابد … برای ایشان می نویسند. چون با دشمن روبه رو می شوند قلم همه اهل دنیا از درك ثواب آنها عاجز است. و چون به مبارزه با دشمن می ایستند و تیرها را آماده نشانه رفتن به دشمن می كنند و با یكدیگر درآویزند فرشتگان بال های خود را بر سر آنها می گسترانند و برای پیروزی و ثابت قدمی آنها دعا می كنند. هنگام ضرب و زخم، همسر بهشتی و نعمت های الهی بر او فرود می آید. مرحبا به روح پاكی كه از بدنی پاك و مطهر خارج شد، بشارت باد بر تو كرامت ها و نعمت هایی كه هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده است و بر قلب هیچ كسی خطور نكرده است.
(كشف الاسرار وعده الابرار، ج2، ص248 و 249)
