سلامِ خداحافظی

در وداع با ماه مبارک

اشاره:

آنچه می خوانید فرازهایی چند از دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه با عنوان "وداع با ماه رمضان" است که حضرت آیت الله جوادی آملی در کتاب گرانسنگ "حکمت عبادات" به شرح و بسط آن پرداخته است. امام سجاد علیه السلام در بخشی از این دعا، پیوسته بر این ماه سلام و درود می فرستد؛ سلامی که بیشتر بوی وداع  و خداحافظی می دهد:

"فنحن قائلون السلام علیك یا شهْرَ الله الأكبر ویا عید أولیائه"

آنگاه چون این دوست عزیز از ما جدا می‌شود ما چنین می‌گوییم: سلام بر تو ای بزرگترین ماه كه به خدا انتساب داری. و سلام بر تو ای عید اولیای الهی. این سلام، سلام تودیع است.

"السّلام علیك یا أكْرم مصحوبٍ من الأوقات ویا خیْر شهرٍ فى الأیام والسّاعات"

امام سجاد (علیه‌السلام) چندین بار به این ماه سلام می‌كند. ماه رمضان اگر زمانی گذرا بود و باطن و سرّ و حقیقت و روح نداشت، ولیّ الله به او سلام نمی‌كرد.این گفته‌های معرفتی ـ معاذ الله ـ نظیر اشعار خیالی شعرا نیست كه بر خطابه‌های خیالی حمل شود كه مثلا ً به كوه و یا آثار مخروبه خطاب می‌كنند. بیان حضرت این است كه ما خیلی دوست و رفیق، داشته و داریم؛ اما هیچ دوستی به عظمت این ماه نبوده. ماهی كه نه هیچ روزی مثل روزهای آن و نه شبی چون شبهای آن بود.

رمضان و آموزش دعا

"السّلام علیك من شهْرٍ قرُبتْ فیه الآمال ونشرتْ فیه الأعمال".

سلام ما بر تو ای ماهی كه آرزوها در این ماه نزدیك شد و ما فهمیدیم كه چه بخواهیم. لذا آرزوهای طولانی نمی‌طلبیم، ماهی كه در آن برآمدن آرزوهای مشروع نزدیك شد.

در دعای سحر ماه مبارك رمضان نیز از امام سجاد (سلام‌الله علیه) رسیده است، كه: خدایا آنها كه تو را نمی‌شناسند و عبادت نمی‌كنند، روزی می‌دهی، مار و عقربها روزی‌خور خدا هستند، پس حیف است كه انسان تمام حاجتها را در محور مادّه و مادّیات خلاصه كند. خداوند همه كفّار و منافقین را در عالم، تأمین می‌كند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و كوشش خود را بر این صرف كند كه از خدا طبیعت و دنیا بطلبد؟ از این روست كه امام می‌فرماید: سلام بر ماهی كه فهمیدیم در آن از خدا چه بخواهیم. آرزوهای طولانی نداشته باشیم؛ بلكه چیزی بخواهیم كه برای ما بماند.

هنگامی كه مسلمانان عازم مهاجرت به مدینه بودند كفار مكه به آنان اجازه ندادند اموالشان را هم منتقل كنند یا بفروشند. می‌گفتند اگر می‌خواهید به مكه بروید باید دست خالی سفر كنید. آنگاه این آیه نازل شد: "وكأیّن من دابّةٍ لا تحْمل رزقها اللهُ یَرْزقها وإیّاكم"(سوره‌ی‌ عنكبوت، آیه‌ی‌ 60.) چه بسا جاندارانی كه نمی‌توانند متحمّل روزی خود شوند. خداست كه آنها و شما را روزی می‌دهد.

مسلمین از مكه به مدینه هجرت كردند و گفتند: ما روزی خود را با خود حمل نمی‌كنیم؛ بالاخره خدای مكه، خدای مدینه هم هست. آن كسی كه ما را در مكه اداره می‌كرد، در مدینه هم اداره می‌كند. دست خالی به سوی مدینه حركت كرده و "مهاجر" نامیده شدند؛ خدا هم آنان را تأمین كرد. این چنین نیست كه اگر انسان روح بلند نداشته باشد به او خوش بگذرد و یا اگر روح بلند و عظیم داشت در جهان تلخ‌كام باشد.

فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم؛ جلو آرزوهایمان را گرفتیم و به عبادت پرداختیم.

وداع با صفای باطن و نشاط

"السّلام علیك من قرینٍ جلّ قدرُه موجوداً وأفجع فقْدُه مفقودا"

سلام بر تو ای نزدیكی كه وقتی بودی گرامی بودی و حال كه در آستانه‌ی‌ رفتن هستی، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین می‌كند. همچون كسی كه عضو خانواده‌اش را از دست می‌دهد.

"ومرْجوٍّ آلمٌ فراقه" سلام بر تو ای تكیه‌گاه امید، كه در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور كردی.

آن ماه كه در جان انسان رسوخ داشت، وقتی از جان فاصله می‌گیرد، جایش را غم پر می‌كند؛ زیرا از آن صفای ضمیر دیگر خبری نیست و آن نشاطی را كه انسان در ماه مبارك رمضان برای نثار و ایثار دارد، در غیر این ماه ندارد. اگر انسان در این ضیافت حق از خدا غنا و بی‌نیازی طلب كند، چیزی او را متوجه و مشغول نمی‌كند، نه از كسی می‌ترسد و نه از بذل جان دریغ می‌كند.

"السّلام علیك من ألیفٍ آنسٍ مقبلا ً فسَّر وأوحش منقضیاً قد مضّ" سلام بر تو ای دوست با الفت كه وقتی آمدی ما را مسرور، و وقتی رفتی ما را گداختی و داغ زدی(1). این حرف انسانی است كه با باطن روزه‌ی‌ این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.

دلهای رقیق و اندیشه‌های زلال

 "السّلام علیْك من مجاورٍ رقّت فیه القُلوب وقلّت فیه الذنوب".

سلام بر تو ای همسایه‌ی‌ عزیز كه ما در جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه‌ای بودی كه در این مدّت در اثر حُسن همجواری با تو دلها رقیق و گناهان كم شد. آری، انجام مكروهات و گناهان كوچك، كم كم راه انسان را می‌بندد.

مناطق ییلاقی و سرزمینهای سبز و خرّم، دارای آبی زلال است كه وقتی از چشمه می‌جوشد، راه خود را باز می‌كند و راه كسی را هم نمی‌بندد و همه‌ی‌ درختان و گیاهان تشنه‌ی‌ سر راه را هم سیراب می‌كند. این خاصیت آب زلال است كه به دنبال تشنه می‌رود. سرش را به سنگ می‌زند و تلاش و كوشش می‌كند كه خود را به تشنه‌ها برساند و آنها را سیراب كند.

امّا اگر این آب، دارای املاح و رسوبی باشد، همین كه می‌جوشد، راه خود را می‌بندد. بعد از چند سال در آن مزرع، تلّی از سنگ پیدا شده و همه‌ی‌ آن سرزمینهای سبز، خشك می‌شود و چیزی در آن نمی‌روید.

افكار و اندیشه‌ها هم چنین است. اگر زلال باشد از جان می‌جوشد، با زبان و قلم منتشر می‌شود، به گوش و چشم می‌رسد و از آنجا در دلهای دیگران جاری می‌گردد. لذا یكی از القاب عالِم "ماء مَعین" است كه اصل آن درباره‌ی‌ حضرت ولی عصر (سلام‌الله علیه) گفته شده است(2).

قرآن می‌فرماید: "قل أرأیْتم إنْ أصبح ماؤُكم غوراً فمنْ یأتیكم بماءٍ معین"(3) بگو خبر دهید اگر آب [آشامیدنی] شما به زمین فرو رود، پس كیست كه به شما آبی روان دهد. ماء معین یعنی آب جاری؛ آبی كه دیده می‌شود. عالم را ماء معین می‌گویند، چون مانند چشمه‌ی‌ زلال می‌جوشد. حرفی كه می‌زند، چیزی كه می‌نویسد، علمی است كه از جان او تراوش كرده و به گوش و چشم انسان رسیده و او می‌فهمد، و به دیگری می‌گوید، دیگری هم می‌فهمد و به بعدی می‌گوید؛ مانند چشمه‌ی‌ زلالی كه سرانجام به اهلش می‌رسد.

امّا افكار و اندیشه‌ها و خیالات باطل، مانند همان رسوبات و املاح معدنی، راه قلب را می‌بندند؛ كم كم دل، قسّی، سخت و مسدود می‌گردد. نه چیزی از آنجا به دیگران سرایت می‌كند و نه حرف دیگران به آنجا می‌رسد؛ نه حرف او در غیر مؤثر است و نه حرف غیر در او اثر می‌بخشد.

امام سجّاد (علیه‌السلام) فرمود: دلها در این ماه نرم و رقیق و گناهان در این ماه كم است.

ماه تسلّط بر شیطان

"السّلام علیك مِن ناصرٍ أعان علی الشّیطان وصاحبٍ سهّل سُبُل الإحسان"

سلام بر تو ای رفیقی كه كمك كردی تا ما بر شیطان مسلّط شدیم. به راستی انسان در این ماه بر شیطان مسلّط می‌شود و به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی‌دهد. تو برای ما مصاحب خوبی بودی، كه ما توانستیم بر شیطان پیروز شویم.

ما نه تنها در بُعدِ سلبی از دست شیطان نجات پیدا كردیم و كار بد نكردیم، بلكه در بُعدِ اثباتی هم پیروز شدیم و راههای خیر را به خوبی و آسانی طی كردیم. اگر در غیر ماه مبارك رمضان، كار خیر را به سختی انجام می‌دادیم، در این ماه به آسانی انجام دادیم. تو باعث شدی كه ما راه احسان را با سهولت طیّ كردیم.

آزادی از بند شهوات و تأمین سعادت

"السّلام علیك ما أكثر عتقاء الله فیك".

سلام بر تو ای ماه، چه بسیار بنده‌هایی را كه خدا در زمان تو آزاد كرده است. خدا آنان را كه گرفتار آتش و رذایل اخلاقی بودند، از این بندها آزاد كرده و چه نعمتی بهتر از آزادی است؟

امام صادق (علیه‌السلام) در بیان صفات انسان دیندار فرمود: "ورفَض الشهوات فصار حرّاً"(4). او شهوت و بی‌بند و باری را ترك می‌كند در نتیجه آزاد می‌گردد. نعمتی بالاتر از آزادی و آزادگی نیست، كه انسان گرفتار شهوت و غضب و برده‌ی‌ هوی نباشد و زمامش را به دست هوس نسپارد.

"وما أسْعد مَن رعی حُرْمتك بك"

چقدر سعادتمند شد كسی كه احترام تو را حفظ كرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نكند.

"السّلام علیك ما كان أمْحاك للذّنوب وأسْترك لأنواع العیوب"

سلام بر تو ای حقیقت ماه مبارك رمضان كه محوكننده‌ی‌ گناه هستی. عیب را می‌پوشانی و گناه را محو می‌كنی. اول پوشاندن و ستر، و بعد مغفرت است. ابتدا خدای سبحان می‌پوشاند كه آبروی انسان محفوظ بماند، سپس می‌بخشد، ستّار بودن زمینه‌ی‌ مغفرت غفّار را فراهم می‌كند.

چقدر خوب است انسان تا می‌تواند، آبروی دیگران را حفظ كند، خدا هم آبروی او را حفظ می‌كند.

"السّلام علیك ما كان أطْولك علی المُجْرمین"

سلام بر تو ای ماه مبارك رمضان كه برای افراد تبهكار، بسیار طولانی هستی. ماه رمضان برای چنین افرادی حكم چندین ماه را دارد.

"وأهیبك فى صدور المؤمنین" ماه مبارك رمضان، در دلهای مؤمنان با نوعی هیبت و جلال و هیمنه و شكوه، تلّقی می‌شود.

رقابت با سایر ماهها

"السّلام علیك من شهرٍ لا تُنافِسه الأیام"

سلام بر تو ای ماهی كه هیچ ماهی با تو توان مسابقه و رقابت ندارد.

وقتی انسان می‌دود و مسابقه می‌دهد، نفس نفس می‌زند تا به مقصد برسد. خدای سبحان هم فرمود: برای گفتن فضایل، منافسه (مسابقه) بدهید. "وفی ذلك فَلْیتنافَسِ المتنافِسُون"(5) شما هم نفس نفس بزنید تا آن مقام نفیس و ارزنده را بگیرید.

فرمود: هیچ ماه و ایام و لیالی و لحظاتی با تو منافسه و رقابت نمی‌كند. تو پیشگامی و همه‌ی‌ یازده ماه به دنبال تو هستند.

چنین نیست كه انسان بگوید در ماه مبارك رمضان، حرفها را می‌شنوم و بعداً عمل می‌كنم. اگر فعلا ً عمل نشود، بعداً هم عمل نخواهد شد؛ چون زمانهای دیگر، آن قدرت را ندارند كه با ماه مبارك رمضان، در كسب و تأمین توفیق انسان، رقابت كنند.

تطهیر و تغسیل نه خستگی و رنج

"السّلام علیك غیْر المصاحبة ولا ذمیم الملابسة"

سلام بر تو، در این مدّتی كه مهمان ما بودی، یا ما در خدمت تو بودیم، هیچ رنجی ندیدیم. از مصاحبت با شما خسته نشدیم. در حضور تو لذّت بردیم و تو مهمان خوبی برای ما بودی.

"السّلام علیك كما وفدْتَ علینا بالبركات وغسلْت عنّا دنس الخطیئات"

سلام بر تو، ای ماه گرامی رمضان كه بركت آوردی، ما را شستشو دادی و رفتی. اگر بعدها آلوده شدیم، به دست خود آلوده شده‌ایم وگرنه تو ما را تطهیر كردی و اكنون احساس سبكی می‌كنیم.

"السّلام علیك غیر مودّع برَماً ولا متروك صیامه سئماً"

سلام بر تو كه پس از یك ماه مهمانی در هنگام تودیع، ما احساس خستگی نكردیم. انسان وقتی مهمان را برای مدّتی مدید و با تشریفات پذیرایی می‌كند خود در این مدّت خسته می‌شود؛ امّا حضرت می‌فرماید: از پذیرایی طولانی و روزه گرفتن، هرگز خسته نشدیم و رنجی احساس نكردیم؛ بلكه برای ما گوارا بود.

وداعهای آخرین

"السّلام علیك من مطلوبٍ قبل وقْته ومخزونٍ علیه قبل قوته"

سلام بر تو، كه قبل از آمدن انتظارت را داشتیم، هم اكنون نیز كه می‌خواهی بروی ما را غمگین كرده‌ای.

"السّلام علیْك كمْ من سوءٍ صُرف بك عنّا وكمْ من خیرٍ أُفیض بك علینا"

سلام بر مهمان گرانقدری كه به بركت تو خدا بسیاری از بلاها را از ما برداشت و بسیاری از بركات را به ما عطا كرد. در حقیقت ما مهمان تو بودیم نه تو مهمان ما.

(1) "مض" درد گدازنده را گویند. همچون رنجش از گداختگی آهن سرخ‌شده‌ای كه به انسان اصابت كند.

(2) كافی، ج 1، ص 339، ح 14.

(3) سوره‌ی‌ ملك، آیه‌ی‌ 30.

(4) امالی شیخ مفید، ص 64، مجلس 6، ح 14.

(5) سوره‌ی‌ مطففین، آیه‌ی‌ 26.

منبع:

حکمت عبادات، جوادی آملی