آشنایی با بعضی از روستاها و شهرهای قدیمی كردستان

اورامان

واژه ی " اورامان" یا " هورامان" از دو بخش " هورا" به معنی "اهورا" و " مان" به معنی خانه، جایگاه و سرزمین تشكیل شده است. بنابراین اورامان به معنی " سرزمین اهورایی" و "جایگاه اهورامزدا" است. " هور" در اوستا به معنی خورشید آمده و هورامان " جایگاه خورشید" نیز معنی می دهد.

روستای اورامانات تخت: این روستا مركز دهستان اورامانات ، در جنوب شرقی شهر مریوان قرار دارد و جاده ای به طول 75 كیلومتر،  آن را به شهر مریوان متصل می نماید. حدود 30 كیلومتر این راه ، آسفالت و بقیه خاكی است. جاده در دامنه كوه هایی قرار گرفته كه از زیبایی فوق العاده ای برخوردار است. این روستا در دره ای شرقی- غربی و در شیب تندی روبه روی كوه " تخت" واقع شده است.

خانه های روستا به طور كلی از سنگ و اغلب به صورت خشكه چین و به صورت پلكانی ساخته شده است. این روستا در بین اهالی روستاهای منطقه به شهر اورامان معروف است و مراسم " پیر شالیار" در آن برگزار می شود. بنا به اعتقاد مردم منطقه، این روستا زمانی شهری بزرگ بود و مركزیتی خاص داشت و به همین خاطر از آن به عنوان تخت یا مركز ( حكومت) ناحیه اورامان یاد می كردند. وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمه های پر آب، همچنین مراسم خاص و آداب و رسوم ، و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سكنه قابل توجه آن، نشانگر اهمیت آن در زمان ساسانی است. قبل از دوره ساسانی نیز در متون سومری به "هورم" اشاره شده است.

پالنگان

"پالنگان" یكی از روستاهای استان است كه بافت معماری پلكانی آن در استان كردستان دارای ارزش ویژه ای است. این روستا كه در دهستان " ژاورود" از شهرستان كامیاران واقع شده، درحدود 47 كیلومتری شمال غربی شهر كامیاران قرار دارد. روستا در دامنه كوه و در دو طرف دره قرار دارد. خانه های روستا با سنگ و عموماً به صورت خشكه چین، به صورت پلكانی ساخته شده و پشت بام منزلِ پایین به منزله حیاط منزل بالا است.

این روستا علاوه برداشتن معماری زیبا، دارای چشمه ها، آبشارها و طبیعتی ، سرشار از زیبایی منحصر به فرد در استان كردستان است و در كنار رودخانه ای قرار گرفته كه به " سیروان" می پیوندد.

این ناحیه یكی از مراكز مهم كردستان از دوره سلجوقی به بعد بود و قلعه پلنگان كه مجاور روستا و در بالای كوه قرار گرفته، مؤید این امر است. با توجه به بقایای آسیاب ها، مساجد و منازل قدیمی و باغ های زیبای این روستا، بعید به نظر نمی رسد كه شالوده اصلی آن به دوره ساسانی باز گردد.

بافت قدیمی شهر حسن آباد یاسوكند

حسن آباد یاسوكند در75 كیلومتری شهر بیجار قرار دارد. حسن آباد كه از روستاهای قدیمی و بزرگی بود، طی چند سال گذشته توسعه و گسترش قابل توجهی یافته و تبدیل به شهر شده است. این شهر دارای بافت ارزشمندی از معماری بومی منطقه است؛ خانه هاعموماً دارای تراس بندی یا ایوان ستون دار چوبی هستند و در پشت ایوان، با تقسیم مناسب فضا، اتاق ها و راهروهای مختلفی در فاصله اتاق ها تعبیه شده است. خانه های بافت قدیمی شهر با دواِشكوب ( طبقه ) و عموماً دارای ایوان های ستون دار، با سر ستون های چوبی ساخته شده است. استفاده از سرستون درمنطقه غرب و شمال غرب ایران، سابقه چهار هزار ساله دارد.

حسن آباد در كنار محوطه ای قدیمی به نام " امامزاده عقیل" ایجاد شده و به نظر می رسد پس از ویرانی در عصر ایلخانی، در محل كنونی ساخته شده باشد. تاریخ ساخت و سوابق خانه ها و حمام قدیمی حسن آباد به دوره زندیه، قاجار و اوایل پهلوی باز می گردد.

روستای خسروآباد گروس

این روستا در فاصله 45 كیلومتری شرق شهر بیجار واقع شده واز نظر تقسیمات سیاسی جزو شهرستان بیجار است. روستا در مسیر شهر قروه- بیجار و به عبارتی در مسیر راه قدیمی آذربایجان – دینور قرار دارد.

این روستا دارای بافتی ارزشمند است و وجه تسمیه آن نیز به این جهت است كه خسرو خان اردلان والی كردستان در توسعه و آبادانی روستا و ایجاد ساختمان های عام المنفعه و قلعه آن نقش داشته است.

روستای خسروآباد دارای یك قلعه بود كه فقط بخش هایی از آن در ضلع شمالی باقی مانده است. برمبنای نقل قول های قدیمی، از مقابل مدخل ورودی قلعه به سمت مشرق ، یك خیابان مشجر، تا روستای حاجی آباد وجود داشت كه اكنون از بین رفته است.

از دیگر بناهای با ارزش روستا ، مقبره ای بسیار زیبا به فرم چهارطاقی با گنبدی زیبا است و به "حاج اللهیارخان امیرعلایی" و خانواده وی تعلق دارد. امیر علایی در دوره قاجار در توسعه وعمران روستا نقش بسیار مؤثری داشت.

تمام ساختمان های این روستا از خشت و آجر است و مسجد و مقبره آن تمامی از آجر ساخته شده است.

از دیگر بناهای شهر، بقایای یك منزل قدیمی متعلق به امیرعلایی است كه از آن تنها سردر و هشتی و چند اتاق در حیاط باقی مانده است. سردر باشكوه این ساختمان نشانگر عظمت معماری و اهمیت روستا است.

در این روستا بقایای مدرسه ای قدیمی نیز در كنار مقبره مادر امیرعلایی به جای مانده است. این مدرسه ظاهراً در سال 1302 شمسی تأسیس شد و بعد از مدرسه بیجار ، دومین مدرسه این شهرستان بود.

این روستا در زمان حكومت ناصرالدین شاه جزئی از دارالملك گروس به شمار می رفت و "امیر نظام گروسی" در قلعه آن سكونت داشت.

روستای دركی

روستای " دركی " در فاصله 42 كیلومتری شرق مریوان، در منطقه ای پای كوهی بنا شده و "كوه تخت اورامان" در جنوب و جنوب شرقی، كوه " مهدی" در شمال و كوه " دالاغی" در شمال غربی آن و دره "حكم" در شمال شرق و دره " درزه" در غرب آن قرار دارد. این دو دره از مناطق زیبای طبیعی منطقه به شمار می آیند. این روستا با معماری پلكانی سنگی ، می تواند به نقطه ای قابل توجه تبدیل گردد.

بافت قدیمی شهر سقز

شهر سقز نیز دارای بافت قدیمی ارزشمندی با خانه ها و مساجد قدیمی است. هر چند سقز دچار دگرگونی و تغییرات بسیار شده ولی معماری خانه ها و قرارگیری آنها همچنان بر مبنای اسلوب معماری بومی منطقه انجام می شود. قدمت بناهای با ارزش در بافت قدیمی، به دوره زندیه و قاجار و اوایل پهلوی باز می گردد.

بافت قدیمی شهر سنندج

شهر سنندج، بخشی از بافت تاریخی خود را كه بیش از 350 منزل مسكونی قدیمی، بازار، مسجد، حمام و سایر بناهای شهری را شامل می شود، حفظ كرده است. این بافت ارزشمند تاریخی ریشه در عصرصفوی، قاجار و اوایل پهلوی دارد.

در این شهر، بناهای مسكونی از نظر معماری ارزش قابل توجهی دارند. فیزیك شهر  نیز ویژگی های منحصر به فردی دارد و بخشی از شهر با معماری پلكانی احداث شده و دارای كوچه ها و گذرهای قدیمی ارزشمندی است. هر چند بخش عظیمی از بافت تاریخی شهر از بین رفته ولی هنوز برخی از محلات قدیمی به حیات خود ادامه می دهند، كه در خور مطالعه است. برخی از این محلات كه در جریان جنگ جهانی وجود داشته و از محلات اولیه و هسته های نخستین گسترش شهر سنندج در دوران قاجار به شمار می روند، عبارت اند از: محله چهار باغ كه در سال 1179هـ.ق به وسیله خسروخان اردلان ساخته شد، محله جلو باغ ملی، محله كرمانج ها( ناوكرماجه كان) ، محله یهودی ها، محله گوركان ( گبرها) یا محله مسیحی ها، محله كانی دو شمع، محله میان قلعه، محله قطارچیان، محله بالا یخچال در قطارچیان، محله كلكه جار، محله چهار دالان، محله گلشن، محله پیر محمد، محله دباغ خانه، محله آقا زمان، محله مسجد و چشمه ملاویسی، محله مسجد قوله ( مسجد ملامؤمن)، محله جلوخانه وكیل، محله بالا خندق، محله سرتپوله، محله جورآباد.

روستای صلوات آباد

روستای"صلوات آباد" یا سلمات آباد در پانزده كیلومتری غرب بیجار و در كنار رودخانه " قزل اوزن"، نزدیك پل قدیمی صلوات آباد قرار دارد. این روستا دارای یك قلعه قدیمی با برج و باروهای محكم است كه از خشت و گل ساخته شده . در داخل این قلعه تعدادی خانه قدیمی وجود دارد. یكی از این خانه ها كه به مالك روستا تعلق داشت، از نظر معماری و تزیینات دارای ویژگی های منحصربه فردی است. در این بنا اُرسی ( نوعی در قدیمی كه دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است)های زیبا و تزیینات گچ بری قابل توجه ای وجود دارد. تركیب فضاها، سه دری ها، پنج دری ها، پستو و ... بیانگر ذوق و سلیقه معماران آن است.

در كنار قلعه و بیرون از آن بقایای یك حمام قدیمی وجود دارد كه بخش هایی از گنبدهای آن تخریب شده و دارای فضاهایی از جمله ورودی، حمام سرد، حمام گرم، خزینه، خلوتی، تون ( گرمخانه ) و... است و آب آن نیز به روش خاصی از رودخانه تأمین می شده است.

روستای نـِگـِل

روستای زیبای نگل در60 كیلومتری غرب شهر سنندج و در كنار راه سنندج – مریوان واقع شده است. معماری روستا دارای ویژگی های معماری اورامان است با این تفاوت كه در معماری پلكانی نگل علاوه بر این كه از سنگ استفاده شده، عموماً نمای منازل را با كاهگل اندود نموده اند. این روستا در گذشته دارای مسجدی قدیمی بود كه اخیراً آن را تخریب و نوسازی كرده اند. اهمیت و اشتهار این روستا به علت وجود قرآن خطی قدیمی آن است.

از دیگر روستاهایی كه از بافتی با ارزش برخوردارند، می توان به روستاهای " كماله" و " بل "، در منطقه اوارمانات و همچنین روستای " قم چقای" در بیجار و روستای " قصلان " و " دلبران" در شهرستان قروه اشاره كرد.

منبع: کتاب میراث فرهنگی استان کردستان

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش