اندیشه‎های آیة الله علی اکبر مشکینی

سپاس

خدای تعالی را سپاس می‎گوییم، آن قدر که او خشنود شود؛ که صفات جلال و جمال خود را به فراخور فهممان به ما شناساند و ما را با فرشتگانی که به اراده او امور جهان را از آسمان تا زمین اداره می‎کنند، آشنا کرد و شناخت پیامبران و فرستادگان خود، به ویژه آخرین آنان را به ما عنایت فرمود و اذعان به کتاب‎ها و شرایعی که بر آنها نازل کرده به ما الهام کرد و کتاب خود را که فوق تمامی کتاب‎های آسمانی قبل از خود و تصدیق کننده آنها است، به ما تعلیم داد و جانشینان پیامبرش - به ویژه خاتم و آخرین آنان را که در پس پرده است - به ما شناساند و مرگ ما را مرگ جاهلیت قرار نداد و معرفت کلامش و سنت پیامبرش و احادیث جانشینان معصوم او را نصیبمان کرد.

اخلاق

تکامل و تعالی انسان و تمامیت فضیلت‎های اخلاقی و رساندن او به درجاتی که خداوند متعال وی را به منظور رسیدن به آنها آفریده است و متخلق نمودن انسان به اخلاق الهی و تأدیب او به آداب پیامبران و جانشینان آنها تا این که به خدایش نزدیک شود و به واسطه این نزدیکی در دنیا و آخرت سعادتمند گردد تا پروردگارش او را به مقامی که خود می‎پسندد، نائل کند و وی را به نیکان و پرهیزکاران ملحق نماید و در آخرت در جمع انبیا و صدیقین و شهدا و صالحین باشد و چه نیکو رفیقانی! و چه هدف بزرگ و بلندمرتبه و گرانبهایی! اما این نهایت آرزو و هدفی بسیار دور است و برای انسان هدفی بالاتر از این نیست؛ به هوش باشیم تا در این وادی، توان خود را آشکار کنیم و رغبت خود را دستمایه قرار دهیم!

عبادت پنهانی

پنهان کردن عبادت و هر عمل نیکی که مؤمن انجام دهد، به جز مواردی که ظاهر کردن آنها مباح است یا امر به اظهار قولی یا عملی آنها شده است، مطلوب خداوند و مورد ترغیب اوست؛ زیرا این کار نفس انسان را از گرفتار شدن به بعضی از رذائل اخلاقی؛ مانند: عجب، ریا، تکبر، حب مقام و مانند آنها، حفظ می‎کند و عمل او را از اختلاط با هدف‎های نادرست، خالص می‎کند و او را به اعمالی که سزاوار است مخفیانه انجام شوند، هدایت می‎کند.

تقوا

تقوا در لغت به معنای حفظ و حراست است. و در این جا یعنی: حفظ نفس از مخالفت خداوند تعالی، به کمک انجام دادن آنچه او واجب کرده و ترک آنچه حرام نموده است. وَ قوی و اِتّقاء و تَوَقّی نیز به همین معنا می‎باشند. بدون تردید، مواظبت انسان بر انجام واجبات و ترک محرمات، موجب می‎شود که ملکه‎ای برای نفس حاصل شود، که فعل و ترک، بر او آسان شود، هر چند مخالف میل و خواسته او باشد.

صبر

صبر، ملکه قوت و صلابت نفس است که در نتیجه آن، نفس، در برابر ناملایمات، متأثر نمی‎شود و در برابر هوس‎ها تسلیم نمی‎گردد و اقدام به مقتضای عقل و مطلوب شرع، برایش آسان می‎شود و نیز نگاه داشتن نفس از اضطراب قلب و شکایت زبان و حرکات ناشایسته اعضا، هنگام مصائب و ممانعت آن از وقوع در گناه و همچنین وا داشتنش بر اطاعت و انقیاد، برای شخص صابر، آسان می‎گردد.»

توکل

توکل، در لغت به معنای واگذار کردن کار به دیگری است. و در اصطلاح شرع، عبارت است از: اعتماد بر خداوند متعال در جمیع امور و تکیه بر اراده او و اعتقاد به این که او آفریننده سبب‎ها و چیره بر همه آنهاست و سبب‎ها به اراده او در سببیت کامل می‎شوند و تأثیر می‎کنند. البته این بدان معنا نیست که انسان از جستن نیازهای خود و فراهم کردن مقدمات آنها، بی‎نیاز باشد و گمان کند که وسائل ظاهری و طبیعی سببیت ندارند؛ بلکه بدین معناست که تمام توجه و امید خود را به اسباب ظاهری، منحصر نکند، بلکه به اراده خدا که وراء همه سبب‎ها و فوق همه چیرگی‎هاست، توجه کند.

نیکی در برابر خطا

این که انسان، پس از هر گناهی، برای پوشاندن و پاک کردن نفس، از پلیدی حاصل از آن، عمل نیکی انجام دهد، نشان‎دهنده یک حالت بیداری و صلاح، در نفس است. این حالت، مانع گرفتار شدن نفس به غفلت و قساوت می‎شود. مواظبت بر این نظافت و پاکی، ملکه مراقبت و تزکیه نفس را در انسان، پدید می‎آورد، که از برترین ملکات است.

یاد مرگ

از جمله چیزهایی که فقط آفریدگار انسان از آن آگاه است، تمام شدن مدت زندگی و رسیدن مرگ است. عدم اعطای آین آگاهی به انسان، مصالح فراوانی دارد، از جمله:

- آمادگی انسان در تمام لحظات زندگی برای اجابت دعوت خداوند و مراقبت از حالات نفس و گفتار و کردار آن.

- فراهم نمودن زاد و توشه‎ای که برای این سفر عظیم و طولانی، ضروری است. این کار لازمه آمادگی فوق است.

- برطرف نمودن موانعی که می‎توانند مانع گذر از گردنه‎های متعدد و ایستگاه‎های مختلف، در طول این سفر بشوند. مانند: به جا آوردن واجباتی که فوت شده، ادای دیون الهی، ادا نمودن حقوق و اموال متعلق به مردم و تعیین حقوقی که به گردن دارد و ثبت آنها در دفاتر.

در نتیجه انسان در تمامی لحظات عمر خود، آماده خواهد بود، تا اگر مرگش رسید، گناهکار نباشد و به خاطر انجام دادن یا ترک کاری، مجازات نشود. این گونه آمادگی، از برترین خصلت‎های انسان و بهترین حالات اوست. خوشا به حال کسی که چنین باشد!

تفکر

تفکر، در حقیقت از اسباب و مقدماتی است که انسان را به عرفان نظری که برترین معارف یعنی شناخت صفات و افعال خداست، و نیز به یک حالت نفسانی که برترین حالات؛ یعنی بریدن از همه و پیوستن به اوست، می‎رساند. مداومت و ممارست بر این عمل، موجب حصول ملکه تفکر و پندگیری، و توجه دائمی به خداوند متعال و بریدن نفس از هر چه که او را از خدا جدا کند، می‎شود. در قرآن کریم و روایات، امر، تشویق و ترغیب فراوانی بر این کار شده است.

تأمل

انسان عاقل، آگاه و با تجربه، قبل از هر کاری، در همه جوانب آن از قبیل مقدمات، شرائط، موانع، ملازمات، پیامدها و آثار آن کار، کاملاً می‎اندیشد، تا این که از غرض و هدف خود آگاه شود و به دلیل کوتاهی، دچار ضرر و پشیمانی نگردد. البته نمی‎توان در مورد حوادث غیراختیاری، کسی را سرزنش نمود. نتیجه این اندیشیدن، این است که اگر زمان کار فرا نرسیده باشد، در آن شتاب نمی‎کند و اگر زمان، فرا رسیده باشد و احتمال از دست رفتن فرصت برود، در آن، شتاب می‎نماید. ممارست بر این عمل، موجب حصول ملکه نیکویی در انسان می‎شود، که در نتیجه آن، وی را عاقل، حکیم، دوراندیش و با تدبیر می‎نامند، که از کامل‎ترین مراتب انسانیت است.

منبع:

عالمان شهر اخلاق، سرپرست گروه مولفین سید محمدمهدی طباطبایی.