عملیات خیبر
پس از فتح خرمشهر و عقب نشینی سراسر ارتش عراق، دشمن برای دست یابی به پدافند مطمئن تدابیری به كار بست؛ به گونه ای كه در مناطق كوهستانی، ارتفاعات مرزی را همچنان در اشغال خود نگه داشت؛ و در مناطق پست، با به كارگیری موانع مصنوعی موقعیت خود را تحكیم بخشید. در عین حال، دشمن از موانع طبیعی نیز به منظور ایجاد اطمینان بیشتر بهره می گرفت. در این میان، رودخانه عریض اروند و منطقه وسیع هورالعظیم از نگرانی دشمن نسبت به تهاجم قوای ایران كاسته بود. این موضوع در منطقه هورالعظیم بیشتر مشهود بود، به طوری كه دشمن هیچ گونه مانعی را برای ایجاد پدافند در غرب این منطقه در نظر نگرفته بود. عراق هرگز نمی پنداشت آب گرفتگی وسیع هورالعظیم برای نیروهای پیاده ایران قابل عبور باشد؛ و نیز گمان نمی كرد قوای مسلح ایران تلاش اصلی خود را در این منطقه قرار دهند.
هم چنین عراق در سال های سوم و چهارم جنگ تاكتیك های جدیدی اتخاذ كرد، كه طبعا نیازمند به كارگیری تاكتیك ها و تدابیر جدید بود. به منظور برهم زدن معادله نظامی جنگ به نفع جمهوری اسلامی و به دست گرفتن ابتكار عمل، منطقه هور با سه ویژگی انتخاب گردید:
1- ضعف و ناتوانی دشمن در عملیات آبی – خاكی.
2- سرعت عمل.
3- غافلگیری.
منطقه هور با توجه به تجارب به دست آمده از عملیات رمضان تا والفجر 4 و با در نظر گرفتن توان خودی و دشمن، و نیز نقش زمین و تاثیر گذاری آن، انتخاب شد. نظر به راكد بودن نسبی آب هور و وسعت بیش از اندازه آن، كه طبعاً منجر به طولانی شدن عقبه های نیروهای خودی می شد و نیز فقدان زمین مناسب جهت قدرتمندی و قابلیت های نیروهای خود (پس از عملیات رمضان تا قبل از خیبر)، از جمله شرایط و عواملی بود كه موجب می شد دشمن تصور عملیات گسترده را از طرف هور نداشته باشد و همین تصور باعث گردید كه عراق، از جزایر مجنون شمالی و جنوبی و شرقی دجله تنها با چند گردان پدافند نماید.
در این میان، اجرای عملیات والفجر مقدماتی در منطقه شمال هور، به رغم نتایج غیرمطلوب آن، نتیجه ای بزرگ – هر چند غیر مستقیم – بر جای گذارد. عملیات در منطقه چزابه، شناسایی موقعیت ضعیف دشمن در منطقه هور را در پی داشت.
فرماندهان سپاه پاسداران كه به مناسبت عملیات والفجر مقدماتی در آن منطقه حضور یافته بودند، با مشاهده نقاط ضعف دشمن، سریعاً به طراحی عملیات خیبر پرداختند و با استفاده از تجربه حاصل از عملیات والفجر مقدماتی، ضریب امنیت را شدت بخشیده و رعایت حفاظت اطلاعات را اصل قرار دادند. مضافاً به این كه دو نكته مهم دیگر در دستور كار قرار گرفت. نكته اول، فعالیت های شناسایی بود كه با توجه به رعایت اصل حفاظت، به نیروهای بومی سپاه خوزستان واگذار شد.
نكته دوم، تغییر در سازمان رزم سپاه پاسداران و ایجاد قابلیت عملیات آبی – خاكی بود كه باید متحقق می شد ، بر همین اساس، یگان دریایی سپاه (قرارگاه نوح) تشكیل شد. در عین حال، برای جلوگیری از هوشیاری دشمن، قرارگاه دریایی سپاه در بوشهر فعال گردید تا به این وسیله تلاش جدید به منظور افزایش فعالیت در خلیج فارس تلقی گردد.
هدف از عملیات خیبر عبارت بود از انهدام نیروهای سپاه سوم عراق، تامین جزایر مجنون شمالی و جنوبی، ادامه تك از جزایر و محور طلائیه به سمت نشوه و الحاق به نیروهایی كه از محور زید به دشمن حمله می كردند. در نظر بود كه خشكی شرق دجله از طریق هور تصرف شود تا دشمن نتواند از سمت شمال سپاه سوم را تقویت كند.
منطقه عملیاتی كه در شرق رودخانه دجله و داخل هورالهویزه واقع شده است، از شمال به العزیر و از جنوب به القرنه – طلائیه محدود می گردد.
این منطقه دارای دو نوع طبیعت متفاوت است: هور و خشكی. قسمت خشكی، كه حداقل عرض آن 8 كیلومتر و حداكثر 10 كیلومتر است، توسط دو هور بزرگ – هورالهویزه در شرق و هورالحمار در غرب آن – احاطه شده است.
هم چنین، منطقه مذكور توسط رودخانه دجله به دو قسمت شرقی – غربی تقسیم می شود كه 3/4 آن در شرق رودخانه قرار دارد. جاده مواصلاتی عماره – بصره نیز در غرب رودخانه واقع است.
در داخل منطقه مزبور جزایر شمالی و جنوبی مجنون واقع است. هم چنین تاسیسات دیگری وجود دارد كه عبارتند از: دكل های برق، دكل های تقویتی رادیو و تلویزیون، تاسیسات و كارخانجات كاغذ سازی، چاه های نفت و ...
هور منطقه ای است هم سطح دریا كه در بعضی مناطق سطح آب آن 2 تا 3 متر بالاتر از آب دریاست و به طور كلی نسبت به مناطق هم جوار گود می باشد و در مسیر رودخانه های قدیمی و دایمی به وجود می آید و دارای روییدنی هایی به شرح زیر است:
1- نی با ارتفاع 2 تا 7 متر كه عمدتاً در جاهای عمیق می روید.
2- بردی(1) كه معمولاً ارتفاع آن بین 1 تا 2 متر است.
3- چولان(2) كه در جاهای كم عمق می روید و ارتفاع آن كمتر از 50 سانتی متر است.
به علت پوشش فشرده سطح هور از نی، بردی و چولان، تردد در آن تنها از معابری خاص (آبراه ها، نهر ها و یا محل عبور حیوانات وحشی) امكان پذیر است.
علاوه بر آنچه قبلاً ذكر شد، علت انتخاب هور به لحاظ عوامل زیر بود:
1- پرهیز از تك جبهه ای (حمله رویاروی و مستقیم به دشمن را تك جبهه ای می گویند).
2- حمله به جناح دشمن؛ شكل حضور دشمن در منطقه شرق بصره به گونه ای بود كه الحاق نیروهای خودی در طلائیه و سپس رسیدن به عقبه دشمن در نشوه، جناحی عمده از دشمن به تصرف در می آمد كه تزلزل خطوط دشمن را در پی داشت.
3- عدم تصور دشمن نسبت به انجام عملیات در هور.
4- بكر بودن منطقه.
5- غیرممكن بودن مانور زرهی برای دشمن.
منطقه مورد نظر برای عملیات در حوزه استحفاظی سپاه سوم عراق قرار داشت و در جریان عملیات یگان های زیردر این منطقه حضور یافتند:
الف – یگان های پیاده :
- تیپ های 3، 5، 11، 18، 605، 702، 704، 93، 95، 96، 701، 501، 35، 419، 108، 113، 427، 36، 22، 23، 28، 418، 422، 19 پیاده.
ب – یگان های رزهی:
- تیپ های 30، 16، 6، 56، 14، 26 و 37 زرهی و تیپ 55 مختلط.
ج – یگان های مكانیزه:
- تیپ های 25، 8، 27، 15 و 20 مكانیزه.
د – گارد مرزی و گارد ریاست جمهوری:
- تیپ های 5، 8 و 11 گارد مرزی و یك تیپ از گارد ریاست جمهوری.
هـ – نیروی مخصوص:
- تیپ 65.
و – جیش الشعبی و كماندو:
- بیش از 10 گردان.
ز – توپخانه:
- حدود 30 گردان.
هدایت و فرماندهی عملیات بر عهده قرارگاه مركزی خاتم الانبیا (ص) بود. دو قرارگاه اصلی (كربلا و نجف) و پنج قرارگاه فرعی (نصر، حنین، بدر، حدید و فتح) تحت امر قرارگاه مركزی بودند. یگان های عملیاتی نیز به شرح ذیل بود:
الف – سپاه پاسداران:
- لشكرهای 5 نصر، 8 نجف اشرف، 31 عاشورا، 19 فجر، 41 ثارالله، 17 علی ابن ابی طالب (ع)، 14امام حسین (ع)، 27 محمد رسول الله (ص) و 7 ولی عصر(عج).
- تیپ های مستقل 15 امام حسن (ع)، 10 سید الشهدا(ع)، 44 قمر بنی هاشم(ع)، 33 المهدی (عج)، 18 الغدیر و 21 امام رضا(ع).
- تیپ های مستقل زرهی 72 محرم، 20 رمضان و 28 صفر.
- یگان دریایی (قرارگاه نوح).
- در مجموع، سپاه پاسداران 220 گردان عملیاتی در اختیار داشت و استعداد توپخانه آن نیز 7 گردان بود.
ب - ارتش جمهوری اسلامی:
- لشكر های پیاده 77، 21، 28 و 55.
- لشكرهای زرهی 81، 16 و 92.
قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) به عنوان قرارگاه مركزی:
قرارگاه نجف تحت فرماندهی قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) فرماندهی قرارگاه های فرعی را به عهده داشت:
قرارگاه نصرهدایت لشكر 5 نصر و تیپ 15 امام حسن(ع) را به عهده داشت.
قرارگاه حدید هدایت تیپ 44 قمر بنی هاشم و تیپ 21 امام رضا (ع) را به عهده داشت.
قرارگاه فتح هدایت لشكر 27 محمد رسول الله (ص) و تیپ 33 المهدی (عج)+ تیپ 18 الغدیر را به عده داشت.
قرارگاه حنین هدایت لشكر 17 علی ابن ابی طالب (ع) و لشكر 41 ثارالله و تیپ 10 سیدالشهدا(ع) را برعده داشت.
قرارگاه بدر هدایت لشكر 8 نجف، لشكر 31 عاشورا، لشكر 19 فجر را به عهده داشت.
قرارگاه كربلا هدایت نیروهای زیر را به عده داشت.
از ارتش لشكرهای 77، 21 و 28 پیاده و لشكر 8 زرهی.
از سپاه لشكر 14 امام حسین (ع)، 7 ولی عصر (عج) و تیپ زرهی 72 محرم.
لازم به ذكر است كه لشكر 16 و 92 زرهی ارتش در حین عملیات به كار گرفته شدند.
دو قرارگاه كربلا و نجف ماموریت داشتند ضمن تامین اهداف محوله، روی پل دوعیجی در شمال نشوه (غرب نهر كتیبان) الحاق كرده و سپس به سوی بصره ادامه عملیات دهند.
قرارگاه كربلا می بایست با عمل ازمحور زید و چسبیدن به نهر كتیبان جهت مسدود كردن منطقه ورودی دشمن در دو عیجی اقدام می كرد. قرارگاه نجف نیز پس از دستیابی به العزیر و القرنه و تصرف جزایر مجنون و الحاق به طلاییه، جهت بازكردن جاده طلاییه – نشوه كه تنها امید برای ادامه عملیات و انتقال نیرو و مهمات بود، اقدام نماید. یگان های تحت امر این قرارگاه می باید با عبور از طلاییه به سمت نشوه و تامین آن در پل دوعیجی به قرارگاه كربلا(نیروهای ارتش)ملحق می شدند. قرارگاه نجف برای تصرف اهداف خود به تشكیل پنج قرارگاه فرعی (نصر، بدر، حنین، حدید، فتح) مبادرت می ورزید.
قرارگاه دیگری با نام نوح(ع) وظیفه ترابری دریایی و پشتیبانی یگان های عمل كننده را برعهده داشت.
نكته قابل توجه قبل از آغاز تك، حضور گسترده نیروهای مانور قدس در مناطق عملیاتی، پس از انجام مانور در مراكز مختلف شهرستان ها بود. علاوه بر این، با توجه به مانور قدس و تهدید و اقدامات جنون آمیز دشمن و حمله موشكی به دزفول و بمباران شهرهای كرمانشاه، ایلام، رامهرمز و ...، جو كلی جنگ در كشور، شكل خاصی به خود گرفته بود.
عملیات در ساعت 21:30 روز 3/12/1362 با رمز یا رسول الله آغاز شد. در مرحله اول نیروهای قرارگاه نجف با تهاجم سراسری در مناطقی همچون تنگه و شهر القرنه، جاده بصره – العماره و نیز جزایر شمالی و جنوبی مجنون استقرار یافتند. در این میان، قرارگاه كربلا كه در محور زید وارد عمل شده بود، با به دست آوردن كمترین موفقیت موجب بازگشت یگان های ارتش به مواضع قبلی خود شد.
در مرحله دوم عملیات، دو تلاش اصلی در محور جزایر مجنون و طلاییه به منظور الحاق و سپس پیشروی به سمت نشوه در نظر گرفته شد؛ بنا به عللی پیشروی انجام نشد. در مقابل، دشمن به تدریج خود را بازیافته و پس از كشف اهداف عملیات و محورهای اصلی تك، تلاش اصلی خود را ابتدا روی پاكسازی حوالی جاده بصره – العماره گذارد و سپس روی طلاییه متمركز شد.
در ادامه عملیات، پس از آن كه محور زید با عدم موفقیت مواجه شد، لشكر 14 سپاه پاسداران كه تحت امر قرارگاه كربلا (ارتش) بود، آزاد شده و به همراه لشكر 27 ماموریت طلاییه را به عهده گرفت. در آن شب نبردی سخت درگرفت كه تا صبح به طول انجامید . در این میان، فشار دشمن همچنان ادامه داشت و با آن كه محور جاده طلاییه – به طول 6 كیلومتر– در اختیار نیروهای خودی بود، لیكن وسعت كم منطقه مانور از یك سو و آتش انبوه و بسیار زیاد دشمن از سوی دیگر، امكان پیشروی الحاق با محور جزایر مجنون را ناممكن ساخته بود. به همین خاطر از ادامه عملیات در طلاییه صرف نظر شد و به این ترتیب اهداف عملیات خیبر به حفظ جزایر مجنون محدود شد.
بر همین اساس و با توجه به فشارهای دشمن، مرحله سوم عملیات به منظور تثبیت موفقیت خودی در جزایر انجام شد. دشمن كه هر گونه حضور نیروهای ایرانی در هور را خطری برای جاده بصره – العماره می دانست با اجرای آتش شدید و توان پیاده وزرهی می كوشید جزایر مجنون را بازپس گیرد. این در حالی بود كه نیروهای خودی خسته از چند روز جنگ، نداشتن عقبه نزدیك و نیز عدم حمایت آتش توپخانه، به مقاومت خود ادامه می دادند. متقابلاً، دشمن با تمركز صدها قبضه توپ روی جزایر و بمباران مداوم آن ها با هواپیما و نیز در اختیار داشتن عقبه خشكی با واحدهای زرهی خود فشارهای متعدد و طاقت فرسایی را وارد می ساخت.
به رغم وضعیت یاد شده، نیروهای خودی می كوشیدند به هر صورت ممكن جزایر را حفظ نمایند. براین اساس، سپاه پاسداران با تمام استعداد خود جهت دفع تهاجم دشمن و حفظ جزایر در آن جا استقرار یافت.
نهایتاً دشمن كه در مقابل خود مقاومتی غیر قابل تصور و پیش بینی مشاهده می كرد، به تدریج از بازپس گیری جزایر ناامید شد و به تحكیم مواضع پدافندی خود مبادرت ورزید.
عملیات خیبر كه به آزاد سازی منطقه ای به وسعت 1000 كیلومتر مربع در هور، 140 كیلومتر مربع در جزایر مجنون و 40 كیلومتر مربع در طلاییه انجامید، موجب افزایش عزم بین المللی در جهت كنترل ایران و جلوگیری از شكست عراق گردید؛ به گونه ای كه از تاریخ 3/12/1362 (زمان آغاز عملیات خیبر) تا تاریخ 30/7/1363 تعداد 474 طرح صلح از سوی 54 كشور مختلف جهان ارایه شد. شورای امنیت سازمان ملل نیز در تاریخ 11/3/1363 قطع نامه 552 خود را در خصوص پایان دادن به جنگ ایران و عراق تصویب نمود. این در حالی بود كه هیچ یك از قطع نامه و طرح های مذكور نظر ایران را تامین نمی كرد.
هم چنین، در این عملیات فرماندهان جنگ به اهمیت تاثیر تجهیزات دریایی و آبی – خاكی برای كسب نتایج مهم و حیاتی پی بردند و نیز سپاه پاسداران به یكی از ضرورت های حساس و حیاتی در تكمیل و توسعه سازمان خود آگاه گردید و آن لزوم ایجاد تقویت و توسعه یگان های دریایی برای انجام عملیات های آبی – خاكی بود. این رهیافت، قابلیت سپاه در انجام عملیات عبور از هور و رودخانه های بزرگ را توسعه داد و هسته اصلی عملیات های بدر، والفجر8، كربلا3، 4 و 5 و نیز زمینه ای برای تشكیل نیروی دریایی سپاه پاسداران گردید.
تلفات و ضایعات عراق در این عملیات به شرح ذیل می باشد:
- كشته و زخمی شدن حدود 15000 نفر.
- به اسارت درآمدن 1140 نفر .
- انهدام 150 تانك و نفربر و 200 خودرو.
- به غنیمت در آمدن 10 تانك و 60 كامیون.
- انهدام 21 تیپ به میزان 20 تا 100 درصد.
پی نوشت ها: 1و2 نام گیاهانی كه در محیط های مردابی به صورت خود رو رشد می نماید.
