میقات یا نقطه آغازین سیر الى اللّه
«واتمّوا الحجّ والعمرة للّه.»(1)
گرچه همه ازمنه و تمامى امكنه، زمان و مكان هجرت به سوى پروردگار است، (اینما تولّوا فثمّ وجه اللّه)(2) لیكن نسیم فیوضات رحمانى و عطر عنایات ربّانى، بر اساس حكمت الهى، در مقاطع مكانى و فواصل زمانى خاصى وزیدن مىگیرد، (فى ایّام دهركم نفحات) و آنچه كه در چنین فرصتى ارزشمند است، همانا داشتن شامه الهى است (ألا فتعرّضوا لها) تا از آن نسیم رحمت جان به عطر طهارت معطر گشته و در سایه آن، تعالى روح و شكوفایى جان به ارمغان آید.
بارقه حج، از غمام رحمت حق در زمان خاص و از مكان ویژهاى جهیدن مىگیرد و تمام حج بر اساس رعایت چنین خصوصیتى است.
عن ابى عبدالله علیه السلام: «من تمام الحج أن یحرم من المواقیت»(3) ؛ امام صادق علیه السلام فرمود: احرام از مكانهاى مخصوص كه (در اصطلاح حج) مواقیت نامیده مىشود از عواملى است كه حج بدان تمام مىشود و بدون آن، ناقص است.
اهمیت میقات و احكام آن
میقات از جمله مكانهایى است كه شعاع فیض ربّ، مستقیما آن را تحت پوشش گرفته، همانگونه كه ماه حج در عداد زمانهایى است كه گذرگاه خاص نسیم رحمانى است.
اما اراده الهى نسبت به میقات، كه در احكام آن تجلى یافته؛ عبارت از آن است كه بنده ابتدا به بریدن همه تعلّقات و جدا شدن از همه آنچه كه او را به مظاهر دنیایى توجه مىدهد، و حرام كردن هر چه غیر خداست، خود را به ربّ و مدبّر خویش نزدیك مىنماید، و سپس با نیّت و آهنگ حج، لباس احرام بر اندام مىپوشاند و با آن، بدیها را از حریم وجود خود، دور مىدارد. آنگاه با سر دادن نداى «لبیك ...» دعوت الهى و اذان ابراهیمى را پاسخ مىدهد.
بررسى و تأمّل در مجموعه روایات این بابت؛ خصوصا روایت فوق، مشعر این معناست كه همه اوامر شرعى و نواهى الهى، داراى سرّى تكوینى و رازى وجودى هستند و البته هر یك در عرصه وجود، به مقدار هستى خود در جهان تشریع، مؤثرند.
این سه حكم الهى كه در میقات تحقق مىیابد و به نوبه خود از عالیترین فرائض حج است، جایگاه رفیع و مكانت منیع میقات را مىنمایاند.
واژه میقات
واژه «میقات» كه جلوهاى از كلام الهى در تجلّى بالغ حق؛ قرآن پروردگاریست، نشانگر زمانى مخصوص و بیانگر مكانى ویژه است. میقات كه از ریشه لغوى «وقت» گرفته شده، در معانى و حقایق متعددى استعمال مىشود. این كلمه وقتى در كتب لغت مورد بررسى قرار مىگیرد، اینگونه بازگو مىگردد كه میقات در اصل «مِوْقات» بوده و واو به جهت مكسور بودنِ میم، به یاء مبدل شده و میقات گشته، و معناى لغوى آن مصدر وقت است؛ یعنى وقت داشتن.
اما مراد از «وقت داشتن» آن است كه به طور مسلّم «زمان» در یك عمل، نقش حتمى دارد و لزوما باید در یك مقطع زمانى خاص، فعل یا عملى صورت پذیرد؛ به عنوان مثال وقتى پروردگار عالم در قرآن مىفرماید: «ان الصلاة كانت على المؤمنین كتابا موقوتا»(4) به جهت آن است كه نماز ضرورتا در زمان خاصى تحقق خواهد یافت.
كاربرد واژه میقات در مكان، به خاطر قرابت مفهومى آن با زمان(5) و یا به جهت كاربرد استعارهاى آن در مكان، به معناى لزوم امرى در مكان مشخص است. بنابراین اگر كلمه میقات در مورد مسائل حج به كار مىرود؛ یعنى واجب است در مكان خاص عملى مثل احرام انجام پذیرد. همانطوری كه در خصوص نماز مىگوییم: واجب است در وقت مخصوص، نماز خوانده شود، و بدین بیان معناى حدیثى كه وارد شده؛ «انه وقت لاهل المدینة ذاالحلیفة»(6) روشن است؛ یعنى براى اهل مدینه در میقات ذوالحلیفه، احرام واجب است.
بر این اساس، در جریان حضرت موسى علیه السلام تحقق وعده نیز در یك زمان خاص صورت پذیرفته، از این رو در آغاز فرمود: «و اذ واعدنا موسى»(7) و در پایان فرمود: «تم میقات ربه»(8) كه تحقق وعده الهى با كلیم الله، در زمان مخصوص تحقق یافت.
و همچنین اگر در قرآن آمده: «ان یوم الفصل كان میقاتا»(9) به معناى آن است كه محققا زمان فصل و جدایى حق از باطل در موعد و وقت خاص خود تحقق خواهد یافت. و همچنین اگر در كلام الهى (قرآن مجید) آمده كه فرمود: «یسئلونك عن الأهلة قل هى مواقیت للناس و الحج»(10)؛ یعنى نقش هلالها در تشخیص اوقات است، به خصوص زمانهایى كه به جهت ضرورت، فعلى مثل حج در آن صورت مىپذیرد.(11)
تمام حج در رعایت میقات
در مجموع، آنچه مىتوان به عنوان محصول این بحث بیان كرد، آن است كه میقات در فرهنگ حج، به مكانى گفته مىشود كه انجام فعل، مثل احرام، در آن مكان مشخص، ضرورت دارد. یا تحقق وعده الهى، براى گام نهادن در بارگاه ربوبى، ضرورتا از آن مكان آغاز مىگردد. و همانطوری كه قبل و بُعد زمانى در ماه حج مُخِلّ به حقیقت و عبادت حج است، همچنین قبل و بعد مكانى نیز اخلال به مناسك حج وارد مىسازد، و بدون توجه به آن، هرگز حج به تمام نخواهد رسید.
اراده الهى نسبت به میقات، كه در احكام آن تجلى یافته؛ عبارت از آن است كه بنده ابتدا به بریدن همه تعلّقات و جدا شدن از همه آنچه كه او را به مظاهر دنیایى توجه مىدهد، و حرام كردن هر چه غیر خداست، خود را به ربّ و مدبّر خویش نزدیك مىنماید، و سپس با نیّت و آهنگ حج، لباس احرام بر اندام مىپوشاند و با آن، بدیها را از حریم وجود خود، دور مىدارد. آنگاه با سر دادن نداى «لبیك ...» دعوت الهى و اذان ابراهیمى را پاسخ مىدهد.
امام صادق علیه السلام میفرماید: «اعلم ان من تمام الحج و العمرة ان تحرم من المواقیت التى وقتها رسول الله صلی الله علیه و آله لا تتجاوزها الا و أنت محرم»(12) ؛ آگاه باش، از امورى كه حج به وسیله آن تمام مىشود، آن است كه، از مواقیتى كه رسول خدا تعیین فرمودند، مُحرم شوید، و هرگز از مواقیت نگذرید، مگر این كه در حال احرام باشید.»
همچنین در بیانى از امام رضا علیه السلام وارد است، كه حضرتش فرمود: «ولا یجوز الاحرام دون المیقات، كما قال الله ـ عزّوجلّ ـ و اتموا الحج و العمرة لله»(13) ؛ «احرام بستن قبل از میقات، جایز نیست، همانطوری كه خداوند عزّوجل فرمود: حج و عمره را به تمام برسانید.»
مراد حضرت از شاهد آوردن آیه شریفه، آن است كه: احرام بستن از گذرگاه میقات از عوامل تمامیّت حج و عمره محسوب مىشود.
از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است كه فرمود: «من احرم بالحج فى غیر شهر الحج فلا حج له و من احرم دون المیقات فلا احرام له»(14)؛ «كسى كه در غیر ماه حج مُحرم شود، در حقیقت حجى براى او نیست، و همچنین كسى كه قبل از میقات مُحرم شود اصلاً احرام نبسته است.» زیرا همانطوری كه احرام از میقات، از عوامل تمامیّت حج محسوب مىشود، از اركان احرام نیز خواهد بود و بدون آن اصلاً احرام تحقق نمىیابد.
بنابر این اگر حكم الهى و سنت نبوى در امر حج بر آنست كه میقات مكانى است كه احرام از آن مكان صورت پذیرد. اگر از آن تخطى گردد و احرام در مكانى قبل از میقات یا بعد از آن بسته شود، همانند آن است كه مسافر در سفر، نماز را چهار ركعتى بجا آورد، كه این مطلب از سخن امام صادق علیه السلام استفاده مىشود.
ابن فضّال كه از روات مىباشد از امام صادق علیه السلام اینگونه روایت مىكند:
«دخلت الى ابى عبدالله علیه السلام و انا متغیر اللون، فقال: من أین احرمت؟ قلت: من موضع كذا و كذا لیس من المواقیت المعروفة قال: رب طالب خیر تذل قدمه ثم قال: أیسرّك انك صلّیت الظهر فى السفر اربعا؟ قلت: لا، قال: فهو ذلك.»(15)
ابن فضّال مىگوید: «خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم در حالى كه رنگ چهرهام تغییر كرده بود، حضرت از من سؤال فرمودند: از كجا مُحرم شدید؟ گفتم: از فلان جا (محلى كه از مواقیت معروف نبود) حضرت فرمود: طالبان خیر فراوانى هستند كه لغزشگاههایى براى آنها وجود دارد. سپس فرمود: آیا ممكن و صحیح است كه تو در مسافرت نماز ظهر را چهار ركعتى بجا آورى؟ گفتم: نه، هرگز. فرمود: احرام بستن در غیر مواقیت، مثل نماز چهار ركعتى در سفر است كه هر دو موجب بطلان یا نقص مىگردد.»
تا كنون دو مسأله به طور اجمال مطرح شد:
1 ـ موقعیّت میقات و عظمت آن
2 ـ احكام ثلاثه (نیت، احرام و تلبیه) كه براى معتمر یا انسان حج گزار، در مكان میقات واجب است.
این كه احكام نورانى؛ همچون نیت، احرام و تلبیه، در امكنهاى كه از آن به مواقیت یاد مىشود واجب شده، بیانگر راز عمیق و سرانیق حقیقت میقات است.
نقش تلبیه
به عنوان نمونه توجه به این نكته كه تلبیة الاحرام حج، نقش همگون با تكبیرة الاحرام نماز دارد، و همانطورى كه مصلّى، زمانى مىتواند با پروردگارش مناجات كند (المصلى یناجى ربّه) كه از آستانه تكبیرة الاحرام بگذرد، در حج نیز زمانى انسان به لقاى حق بار مىیابد كه از درگاه تلبیةُ الاحرام بگذرد. و این معنا جز در میقات (غیر از موارد استثنائى) امكان پذیر نیست. این مسأله خود نشانگر بخشى از عظمت و موقعیت والاى میقات است.
سرّ میقات از لسان امام سجاد علیه السلام
تحقیقا اهل ذكر و رازدانان جهان هستى، سرّ این حقیقت را به خوبى آگاهند، بلكه خود سرّ این حقائقند. آن چنان كه امام سجاد علیه السلام فرمود: «انا ابن زمزم و صفا، انا ابن مكة و منى.»(16) از اینرو با بهرهگیرى از بیان معصوم اشارتى براى راهیابى به سرّ مسأله میقات مناسب مىنمایاند. و آن این كه بطور كلى حقیقت قرآن یك مرتبه عالى و عظیم دارد، (انّه فى ام الكتاب لدینا لعلىٌ حكیمٌ)(17) قرآن در جایگاه اصلى، در نزد ما داراى رفعت مكانت و حكمت است. و همین حقیقت عالى و حكمت، با تمامى جامعیّتش تنزّل كرده، كه از آن جمله حج با تمام شؤونش مىباشد، و میقات نیز یكى از جلوههاى بارز حج است كه بدون شك داراى سرّ، بلكه اسرارى است؛ زیرا اقتضاى تنزّل و تجلّى، همانا وجود یك حقیقت برتر به عنوان باطن و سر، و یك امر نازل شده كه ظاهر و آشكار است، مىباشد.
میقات و معراج رسول اكرم
در اینجا به نكتهاى كه از امام صادق علیه السلام راجع به باطن میقات ایراد گردیده، اشاره خواهیم نمود. راوى از حضرت سؤال مىكند:
«قلت لأبى عبدالله علیه السلام: لأىّ علّة احرم رسول الله من الشجرة و لم یحرم من موضع دونه؟ قال: لأنّه لما أُسرى به الى السّماء و صار بحذاء الشجرة و كانت الملائكة تأتى الى البیت المعمور بحذاء المواضع التى هى مواقیت سوى الشجرة، فلما كانت الموضع الذى بحذاء الشجرة نودى یا محمد! قال: لبّیك، قال: ألم اجدك یتیما فآویت و وجدتك ضالاًّ فهدیت؟ قال النبى: انّ الحمد و النعمة لك و الملك، لا شریك لك لبیك، فلذلك احرم من الشجرة، دون المواضع كلها.»(18)
حضرت صادق علیه السلام در مقام پاسخ به این سؤال كه چرا رسول اكرم صلی الله علیه و آله از شجره احرام بست، و مكان دیگرى براى این امر انتخاب نفرمود، اینگونه توضیح داد: علّت این امر و راز چنین حقیقتى عبارت از این است كه رسول اكرم در حركت سماوى و سیر الهى معراج خود، به جایى رسیدند كه محاذى آن شجره است، و از طرف دیگر هم فرشتههاى آسمان تا بیت المعمور (به استقبال رسول اكرم) آمده بودند، و به محاذات با مواقیت متعددى غیر از شجره، قرار گرفته بودند. وقتى رسول اكرم در محاذات شجره قرار گرفتند، هاتف غیبى ندایى آسمانى سر داد و حضرتش را مخاطب ساخت:
امام صادق علیه السلام فرمود: احرام از مكانهاى مخصوص كه (در اصطلاح حج) مواقیت نامیده مىشود از عواملى است كه حج بدان تمام مىشود و بدون آن، ناقص است.
«آیا اینگونه نبوده است كه قبلاً یتیم بودى و پروردگارت به تو پناه داد؟ و آیا اینگونه نبود كه گمراه (گمشده) بودى و با هدایت الهى مستقیم گشتى؟ اینجا بود كه در همان مكانِ شجره، رسول اكرم تلبیه معروف را در پیشگاه ربوبى ایراد نمود و اینگونه عرضه داشت: «انّ الحمد و النعمة لك و الملك لا شریك لك لبیك.»
این امر مبناى حركت از بیت المعمور بوده است، كه اسوه حركت از شجره میقات گشته و بر این اساس است كه رسول اكرم احرام را فقط از آن مقطع آغاز كرد.
بررسى و تأمّل در مجموعه روایات این بابت؛ خصوصا روایت فوق، مشعر این معناست كه همه اوامر شرعى و نواهى الهى، داراى سرّى تكوینى و رازى وجودى هستند و البته هر یك در عرصه وجود، به مقدار هستى خود در جهان تشریع، مؤثرند.
همانطورى كه آب در نظام هستى، درخت در عالم وجود و جماد در نشأه خارج، داراى بخشى از واقعیّت هستند و هر یك در عین حال كه ضرورىاند، اما عهدهدار امرى مستقل هستند كه به اندازه اثر وجودى و نقش شایسته آنها تأثیر دارند. در نظام تشریع نیز مسأله به همین گونه است، با این تفاوت كه یكى در آسایش تن و دیگرى در فزایش جان، مؤثّر است. یكى راه را براى رسیدن به حیات فانى و دیگرى طریق را براى نیل به زندگى باقى آبادان مىسازند.
بر این مبنا تمامى شؤوناتى كه در شریعت مقرّر شده، هر یك به منظور تكمیل سعادت و تتمیم هدایت تنظیم شده، و لذا، امرش، نهیاش، حركتش، وقوفش، آغازش، انجامش، همه و همه بر مبناى همان هدایت كامله الهى صورت مىپذیرد.
و لذا اگر در جریان میقات، اینگونه آمده كه حاجى لزوما باید از مكانهاى خاص، به نام «مواقیت» سفر الى الله خود را آغاز كند. گویاى سرّى لاهوتى و رازى الهى است.
و تا انسان، سالك كوى دوست نباشد و سیر عاشقانه خود را به سوى معراج الهى آغاز نكند، هرگز نه استقبال ملائك را و نه محل توقف آنها كه محاذات با مواقیت حج است مشاهده نخواهد كرد.
و همانطورى كه در معراج نبوى هر قدمى كه حضرت مىزد مرحلهاى از كمال در مقابل دیدگان رسول خاتم روشن مىشد، در سفر حج نیز تنها زمانى كه از میقات به قصد حج احرام بسته شود، ابواب كمال مفتوح و فیض حق مكشوف مىگردد. از اینجا به آن قانون حاكم در نظام هستى كه هر ظاهرى را باطنى و شریعت را حقیقت است مىرسیم، كه البته نردبان وصول و سكوى عروج همانا عمل به شریعت است تا نیل به حقیقت دست دهد.
نكتهاى كه قابل دقّت است این كه، گرچه روایت فوق، سرّ احرام از مسجد شجره را بیان كرده، لیكن مسجد شجره به عنوان یكى از مواقیت مورد نظر است نه تنها به عنوان یك مكان مقدس. و لذا به لحاظ سرّ و باطن داشتن همه مواقیت دیگر نیز در حكم مسجد شجره مىباشند. و فرشتگان به استقبال بندگانى كه قاصد بیت الهى هستند، تا محل مواقیت پیش آمدند؛ یعنى از آن نقطهاى كه حركت و سیر الهى آغاز مىشود، و با اولین قدمى كه حاجى در كوى دوست مىنهد و لحظهاى كه لباس احرام بر تن مىكند، حضور ملائك و همراهى فرشتگان آسمان با خود را احساس مىكند.
با این بینش، نه تنها مواقیت، امكنهاى مقدس و مورد نظر الهى هستند بلكه مصاحبت و همراهى ملائك براى انسانى كه رهسپار كوى ولا و پویاى سوى صفا است، از آن مكان خواهد بود.
البته روشن است استقبال ملائك جهت صورى و تشریفاتى نخواهد داشت، بلكه ضمن تجلیل از قاصد بیت عتیق و سالك طریق حبیب، همراهى، راهنمایى و مساعدت در این سیر الهى ضرورى مىنماید. و تنها انسانى مىتواند وظایف و مناسك حج را آنگونه كه شایسته حق است انجام دهد، كه اعوان و یارانى آسمانى، او را همراهى كنند.
صاحب وسائل در جلد پنجم كتاب شریف خود در باب اوّل مواقیت، سیزده روایت ذكر كرده كه بیانگر امكنهاى است كه لزوما نوع حجاج سراسر گیتى از آن مىگذرند و از آن نقطه محرم مىگردند و البته حكم ظاهرى و باطنى همه آنها واحد است. فقط به اقتضاى عالم طبیعت تعدّد و كثرت پذیرفته است؛ به عنوان نمونه، به یكى از آن روایات پرداخته و تذكر بدان را در این مقاله سودمند مىدانیم.
قال ابوعبدالله علیه السلام: «ان رسول الله صلی الله علیه و آله وقّتَ لأهل المدینة ذاالحلیفة و وقت لاهل المغرب الجحفة و هى عندنا مكتوبة مهیعة و وقت لأهل الیمن یلملم و وقت لاهل الطائف قرن المنازل و وقت لأهل النجد العقیق.»(19)
امام صادق علیه السلام از رسول اكرم صلی الله علیه و آله نقل مىكند كه: «حضرت براى اهل مدینه مكانى به نام ذاالحلیفه را به عنوان میقات، و براى اهل مغرب جحفه را ـ كه اكنون در نزد ما به عنوان مهیعه شناخته شده ـ و براى اهل یمن یلملم را و براى اهل طائف قرن المنازل را و براى اهل نجد، عقیق را معرّفى فرموده است.»
امید است توفیق ولىّ توفیق، رفیق و صحبت مصاحبان كریم و فرشتگان رحیم براى همه حجاج فراهم گردد و ضمن عمل به ظواهر و انجام مناسك بهره وافى را از باطن و اسرار حج برده و راه را براى تعالى هموار سازیم.
پىنوشتها:
1ـ بقره: 196
2ـ بقره: 115
3 ـ جامع احادیث شیعه، ج10، ص492
4 ـ نساء: 103
5 ـ لسان العرب، ج2، ص107
6 ـ جامع احادیث شیعه، ج10، ص492
7 ـ بقره: 51
8 ـ اعراف: 142
9 ـ نبأ: 17
10 ـ بقره: 189
11 ـ نكتهاى كه علامه شعرانى ـ ره ـ در كتاب شریف نثر طوبى در مقام تفسیر آیه مىفرمایند: این است كه شناخت كارهاى دینى و دنیوى از طریق ماههاى قمرى، به جهت وجود «اهله»، به مراتب آسانتر از شناخت اوقات از طریق ماههاى شمسى است. نثر طوبى؛ ج2، ص 518
12 ـ بحارالانوار، ج99، ص 128، ح 13
13 ـ جامع احادیث شیعه، ج10، ص 515
14 ـ جامع احادیث شیعه، ج10، ص513
15 ـ بحارالانوار، ج99، ص130، ح18
16 ـ خطبه حضرت سجاد علیه السلام در شام.
17 ـ زخرف: 4
18 ـ بحارالانوار، ج99، ص 128، ح12
19 ـ وسائل الشیعه، ج 5، ابواب مواقیت، باب 1، ح 1 .
منبع:
مجله میقات حج، شماره 11 ، مرتضى جوادى آملى
پیوند به :
