جرم مشهود و غیرمشهود چیست؟

در حقوق جزایی جرایم در یک تقسیم بندی، به جرم «مشهود» و جرم «غیرمشهود» تقسیم می شود. رفتارهای خلاف قانون در اماکن عمومی که در معرض دید ماموران نیروی انتظامی اتفاق می افتد، جرم مشهود نامیده می شود.

فرآوری: فاطمه نوری_ بخش حقوق تبیان

گستردگی مباحث حقوقی و پیچیدگی های موضوعات متنوع آن ضرورت آموزش هرچه بیشتر آن را روشنمی سازد. گرچه قانونگذار نه جرم مشهود را تعریف کرده و نه جرم غیرمشهود را، اما با برشمردن ملاک هایی، موارد و مصادیق جرم مشهود را بر شمرده تا با شناختن آنها، بدانیم که چه جرایمی در زمره جرایم مشهود و چه جرایمی در زمره جرایم غیرمشهود جای می گیرند. براساس این نگاه، برای شناخت جرایم، باید مصادیق جرایم مشهود را شناخت.
به همین منظور معاونت منابع انسانی قوه قضائیه اقدام به آموزش حقوق به زبان ساده کرده است که در این قسمت به موضوع جرایم آشکار و پنهان اشاره شده است که در ادامه می خوانید.
جرایم به دو نوع «جرم مشهود» و «جرم غیرمشهود» تقسیم می شوند. جرم غیرمشهود، جرمی است که انتساب آن به مجرم نیاز به اثبات دارد و تا قبل از تشکیل دادگاه و اعلام رأی و نظر قاضی، صرفا در حد یک اتهام است. در این حالت تشکیل دادگاه با دو هدف مشخص صورت می پذیرد. اول؛ اثبات جرم و دوم؛ تعیین مجازات آن. به عنوان مثال، شخصی که از سوی شخص دیگری متهم به سرقت شده است و این سرقت دور از چشم و میدان دید این و آن صورت پذیرفته باشد، قبل از آن که اتهام او در دادگاه به اثبات برسد، «مجرم» تلقی نمی شود و نمی توان او را به صرف اتهام اثبات نشده مستحق مجازات دانست.
اما، «جرم مشهود» به جرم و جرائمی گفته می شود که در مقابل چشم مأموران و یا شماری از مردم اتفاق افتاده است، مانند آن که شخصی در ملاء عام و در حالی که تعدادی از مردم شاهد بوده اند با قمه به رهگذری حمله کرده و او را مجروح و یا به قتل رسانده باشد. در این حالت وقوع «جرم» و «جنایت» محرز است و تشکیل دادگاه برای اثبات جرم نیست، بلکه برای تعیین مجازات و میزان کیفر مجرم است.

مصادیق جرم مشهود

ماده 45 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 به پیروی از همان سبک قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب (مصوب 1378) بدون این که تعریفی از جرم مشهود ارائه کند، به مصادیق این جرم پرداخته است.

بر این اساس، مهم ترین مصداق در تعیین مشهود بودن جرم، «رویت» و «مشاهده» وقوع جرم قرار داده شده و در بند الف و ب ماده 45 آمده است: «جرم در موارد زیر مشهود است: الف در مرئی و منظر ضابطان دادگستری واقع شود یا مأموران یادشده بلافاصله در محل وقوع جرم حضور یابند یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند. ب بزه دیده یا دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب معرفی کنند.»
مصداق بعدی که در بند (پ) آمده است، مربوط به کشف وسایل مجرمانه است و براساس آن مقرر شده «بلافاصله پس از وقوع جرم، علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود یا تعلق اسباب و ادله یادشده به متهم محرز شود.»
مصداق بعدی، فرار متهم است. اگر کسی مرتکب جرمی نشده باشد، دلیلی برای فرار از دست پلیس یا ضابطان قضایی ندارد و همین که فرار می کند، می تواند اماره ای مبنی بر وقوع جرم از سوی وی باشد. برای همین در بند (ت) ماده 45، در تعریف مصداق بعدی جرم مشهود آمده است: «متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلافاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود.»
به طور کلی ماموران انتظامی و ضابطان قضایی حق ورود به اماکن بسته و خصوصی را ندارند، مگر با اجازه مقام قضایی و دستور قانونی؛ اما اگر جرم در محلی اتفاق افتاده باشد و خود صاحبخانه از ماموران استمداد بطلبد، در این صورت دیگر نیازی به اجازه مقام قضایی نیست و ماموران حق ورود به صحنه را دارند. در مصداق بعدی جرم مشهود بر این اساس آمده است: «ث جرم در منزل یا محل سکنای افراد، اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن در همان حال یا بلافاصله پس از وقوع جرم، ورود مأموران را به منزل یا محل سکنای خود درخواست کند.»
اگر متهمی مرتکب عمل مجرمانه ای شود و سپس به هر دلیلی، قبل از دستگیری خودش را معرفی و تسلیم کند، در این صورت جرم مشهود تلقی شده و بر اساس معیارهای جرم مشهود، ضابطان حق تحقیق و بررسی موضوع را دارند. بنابراین در بند (ج) ماده 45 آمده است: «متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد.»
آخرین مصداق جرم مشهود در خصوص متهمان ولگرد است. در بند (چ) ماده 45 در تعریف آخرین مصداق جرم مشهود آمده است: «متهم ولگرد باشد و در آن محل نیز سوء شهرت داشته باشد.» و البته در تبصره 2 این ماده، ولگردی تعریف شده و آمده است: «ولگرد کسی است که مسکن و مأوای مشخص و وسیله معاش معلوم و شغل یا حرفه معینی ندارد.»

جرم های مشهود را بشناسیم

جرم مشهود انواع زیادی دارد که در ادامه با آن آشنا می شوید:

1-برخی افراد در خیابان ها یا اماکن عمومی مثل پارک ها و مراکز خرید رفتارهایی از خود نشان داده یا کارهایی انجام می دهند که خلاف قانون است و جرم محسوب می شود. در مواردی این اقدام در برابر چشمان ماموران نیروی انتظامی اتفاق می افتد.

2-گاهی هم جرمی واقع می شود که بلافاصله ماموران نیروی انتظامی از وقوع آن خبردار و در محل حادثه حاضر می شوند یا اینکه پس از گذشت مدت زمانی کوتاه از حادثه، این ماموران نشانه های باقی مانده از جرم را مشاهده می کنند.

3- جالب است این را هم بدانید که اگر ارتکاب جرم در خانه و به طور کلی محل سکونت فرد باشد، فرد قربانی می تواند در همان زمان یا پس از آن از ماموران نیروی انتظامی کمک گرفته و از آنها بخواهد در محل مورد نظر حاضر شوند که این مورد هم از جمله موارد جرم مشهود است.

وظایف ضابطان در جرایم مشهود

فایده شناخت و تمیز جرایم مشهود از جرایم غیرمشهود در این است که در جرائمی که مشهود نباشد، ضابطان حق ورود و بررسی را ندارند و ابتدا باید از مقام قضایی صلاحیت دار در این خصوص کسب تکلیف کنند.
بر همین اساس در ماده 44 قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص وظیفه ضابطان قضایی در جرائم غیرمشهود مقرر کرده است: «ضابطان دادگستری به محض اطلاع از وقوع جرم، در جرائم غیرمشهود مراتب را برای کسب تکلیف و اخذ دستورهای لازم به دادستان اعلام می کنند و دادستان نیز پس از بررسی لازم، دستور ادامه تحقیقات را صادر یا تصمیم قضایی مناسب اتخاذ می کند.»
اما در جرائم مشهود وظایف ضابطان بیشتر بوده و اختیارات بیشتری نیز از سوی قانونگذار برای آنها در نظر گرفته شده است.
حتی در خصوص جرائم مشهود، چنانچه قرائن و امارات قوی بر ارتکاب جرم مشهود توسط متهم خاصی وجود داشته باشد، ضابطان حق بازداشت متهم را نیز دارند. البته این اختیار تنها در جایی است که دلایل قوی باشد و بر حسب ظن و گمان نمی توان کسی را به واسطه اتهام بازداشت کرد.