تأثیرات جنگ جهانی بر افول چاپ سنگی در ایران

یکی از تحولات مهم در دوران قاجار، ورود چاپ سنگی توسط محمدصالح شیرازی به ایران بود که به دلیل قابلیتهای فوق العاده ای که داشت، زمینه را برای فعالیت هنرمندانی چون صنیع الملک و ابوتراب غفاری فراهم نمود. اما با شروع جنگ جهانی و اشغال ایران توسط بریتانیا چاپ سنگی رو به افول نهاد و پس از خوابیدن آتش جنگ نیز دیگر هیچگاه به دوران اوج خود باز نگشت.

از آغاز ورود چاپ سنگی به ایران، به سال 1249ق. و انتشار اولین کتاب به این شیوه، یعنی قران مجید، این صنعت توانست بیش از یک قرن عمر کند. هرچند یک قرن عمری طولانی برای یک صنعت به شمار نمی رود، اما در همین صدسال هزاران جلد کتاب به این شیوه در ایران انتشار یافت و تأثیرات فراوانی در عرصه های مختلف فرهنگی، ادبی، هنری ، اقتصادی، سیاسی و... به جای گذاشت.١
از اواخر قرن سیزدهم قمری زمزمه های طرد این شیوه از چاپ به گوش می رسید و به گونه ای باید از این تاریخ به بعد را دوره بازگشت چاپ سربی نامید؛ چرا که ایران به خاطر تعاملات سیاسی و فرهنگی با کشورهایی چون انگلیس، روسیه ، ترکیه و... توانست دستگاه های جدید چاپ حروفی را وارد کند. از این نوع اقدامات می توان به خرید دستگاه چاپ سربی توسط ناصرالدین شاه به سال 1291ق. از استانبول اشاره نمود که با همین دستگاه روزنامه ایران برای اولین بار به صورت حروفی به تاریخ 15 ربیع الاول 1291ق. منتشر گردید.٢

شکوائیه هایی که در ارتباط با مشکلات چاپ به این شیوه در آن دوران بیان می شد نیز بسیار قابل ملاحظه است.٣ از جمله این شکوائیه ها می توان به عریضه ای که علی بن حسین حجاری ملقب به وقارالملک در انتهای کتاب خود جام جم هندوستان نگاشته است اشاره کرد.
قدر مسلم از اوایل قرن چهاردهم قمری تعداد چاپخانه های چاپ سنگی رو به کاهش و چاپخانه های حروفی رو به افزایش بود.
بعداز انقلاب مشروطه و همزمان با بیداری فکری و فرهنگی مردم، و افزایش مخاطبان کتب و جراید و همزمان با آن، رشد قابل توجه صنعت چاپ حروفی، چاپخانه داران و دست اندرکاران صنعت نشر بر آن شدند تا با تجهیز چاپخانه های خود به جدیدترین دستگاه های چاپ که از دقت ، سرعت و کیفیت بالایی برخوردار بود ضمن افزایش تیراژ منشورات خود از سود بیشتری نیز برخوردار گردند.

صنعت چاپ سنگی که بعد از مشروطه سیر نزولی خود را آغاز کرده بود، نیازمند چند تلنگر جدی بود تا به آرامی صحنه را ترک کرده و جای خود را به شیوه های نوین صنعت چاپ بدهد،
از جمله این تلنگرها می توان به جنگ جهانی اول اشاره کرد. با آغاز جنگ جهانی اول به سال 1332ق. سایه شوم این جنگ بر ایران نیز افتاد. این جنگ که تا سال 1337ق. ادامه پیدا کرد، همزمان با حکومت احمدشاه قاجار بود و دولت مشروطه ایران ضعیف ترین دوران خود را می گذراند. علی رغم اعلام بی طرفی دولت ایران، نیروهای متخاصم از جنوب وارد ایران شدند.
جنگ جهانی و اشتغال ایران در آن سال ها نتیجه ای جز قحطی و به دنبال آن به کام مرگ فرورفتن عده بی شماری از ساکنان این سرزمین نداشت. ارمغان این جنگ برای ایران جز فقر و فلاکت اقتصادی و فرهنگی چیزی دیگر نبود و بی لیاقتی سردمداران ایران در مدیریت این بحران در بخش های مختلف اقتصادی، مذهبی، فرهنگی و... در زندگی مردم تاثیری بسیار داشت.

صنعت چاپ بالاخص چاپ سنگی که شکننده ترین دوران خود را طی می کرد ضربه غیرقابل جبرانی از این هجمه دریافت نمود. پیش از شروع جنگ بسیاری از امکانات و ادوات لازم خصوصا کاغذ چاپخانه ها از کشور روسیه وارد ایران می شد که اشغال ایران توسط بریتانیا در جنگ جهانی اول تا سال ها دست چاپخانه داران را از دریافت کاغذ روسی که در مقایسه با کاغذهای اروپایی وارداتی از کیفیت بهتری برای استفاده در چاپ سنگی برخوردار بود، بست.
پنج سال بعد از انتشار کتاب بستان السیاحه یعنی به سال 1347ق. از قرار معلوم اوضاع مملکت ایران آرام گرفت ، امکانات و ادوات لازم برای ادامه حیات چاپ سنگی به نحوی بهتر فراهم شد. اما در همین سال ها نیز چاپخانه ها دچار فقدان نیروی انسانی متخصص بودند و کاغذ خوب آن گونه که باید هنوز در مملکت ایران به قدر کافی یافت نمی شد.  هرچند در این سالها چاپ سنگی نیمه جانی دوباره گرفت اما این شیوه از چاپ دیگر آن گونه که باید جایگاه خوبی پیدا نکرد و برای همیشه منسوخ شد.٤

پی نوشت:

١- امانی، فاطمه، سیرو جایگاه تصویرسازی در تاریخ چاپ سنگی ایران با تأکید بر اصفهان، تهران، انتشارات بیهق کتاب، ١٣٩٤
٢- پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان ، مرکز نشر دانشگاهی تهران، ج2، 1377. 1/200
٣- همان 2/741
٤- غلامی جلیسه، مجید، تاریخ چاپ سنگی اصفهان، کتابخانه و موزه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، 1390، صص 329-334