تاریخ وزارت امور خارجه ایران

قدیمی ترین وزارتخانه در ایران وزارت امور خارجه است و سابقه فعالیت آن به دو قرن می‌رسد.1 در طی این دو قرن، این وزارتخانه دوران پر فراز و نشیبی را از سر گذارنده و از یک دفتر کوچک مربوط به روابط خارجی در اوایل دوران قاجار به یک وزارتخانه بزرگ و تخصصی در حال حاضر ارتقاء یافته است. این وزارتخانه هم اکنون یکی از وزارتخانه های مهم در جمهوری اسلامی ایران است و عملکرد آن تاثیر غیرقابل انکاری بر منافع ملی ایران و ایرانیان دارد. در این مقاله به دنبال بررسی مختصری از تاریخچه این وزارتخانه و فراز و نشیبهای آن در طی دو قرن گذشته هستیم.

وزارت خارجه از زمان صفویه تاکنون

در دروان صفویه (907-1135 ه.ق/1501-1722 م) نهاد اداری ویژه مناسبات خارجی وجود نداشت و  فرآیند تصمیم گیری در مناسبات خارجی ایران با قدرتهای بیگانه تنها در دست شاه و صدراعظم بود. در مواردی که اعزام فرستاده ضرورت داشت، همواره شاه خود سفیر ویژه ای منصوب می کرد. این سفیر خود حامل رهنمودهای روشنی برای دستیابی به آنچه ضرورت داشت، بود. چنین فرستاده ای تام الاختیار نبوده، بلکه تنها یک سخنگو بود. شاه همچنین سفرای خارجی که به دربار صفوی بار می یافتند، را به حضور می پذیرفت.2 با این وصف دو مقام رسمی، از آن رو که پاسخگوی جنبه های معینی از مناسبات خارجی بودند، شاخص و نمایان بوده و تاثیرات اندکی بر مناسبات خارجی ایران دوران صفویه داشتند. نخست مهماندار باشی، که متصدی مهمانداری و میزبانی از مهمانان خارجی بود و دوم مجلس نویس یا وقایع نگار که متصدی جنبه های اداری و ثبت وقایع بود. در این دوره هیچ کشور خارجی در ایران نمایندگی نداشت. تنها بریتانیا و هلند، آن هم از طریق شرکتهای هند شرقی خود به امور جاری تجاری می پرداختند.3 پس از شاه عباس، عمده کارهای مربوط به سفرای خارجی بر عهده صدراعظم بود و شاه کمتر به این امور می پرداخت. این وضعیت در دولتهای بعد از صفویه تا زمان قاجار، که ترتیبات اداری آنها در واقع ادامه همان سنت دیوانی صفویه بود، تغییری نیافت.4
در اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار که روابط خارجی ایران کمابیش توسعه یافته بود و سفیران و نمایندگان خارجی به دربار ایران آمد و رفت داشتند، برای مراجعات مأمورین خارجی و بیگانگان مرجع مخصوصی مقرر گردید و رضا قلی خان منشی الممالک که تقریباً وزارت داخله را اداره می کرد، مسئول این کار شد و قریب دوازده سال این سمت را دارا بود تا اینکه درسال 1236 هـ ق میرزا عبدالوهاب اصفهانی معروف به معتمد الدوله نشاط به این سمت انتخاب شد. سازمان امورخارجی ایران در آن ایام نام خاصی نداشت. گاهی دفترخانه غربا گفته می شد و زمانی دفتر امورخارجه اطلاق می گردید و مدتی هم امور دول خارجی نامگذاری شده بود. اما روابط خارجی ایران تنها در اعزام نمایندگان ایرانی به خارج و یا پذیرفتن نمایندگان خارجی در ایران خلاصه نمی‌شد و حضور ایران در صحنه روابط بین‌‌المللی و ضرورت مواجهه با تحولات جهان ایجاب می‌كرد كانون تصمیم‌گیری‌های ایران در عرصه سیاست خارجی فراتر از یك دفتر تحت پوشش دربار باشد. از این رو در اكتبر 1821 م / 1237 ه‍ . ق فتحعلی‌شاه رسماً دستور تأسیس وزارت امور خارجه ایران را صادر كرد. این وزارتخانه تأسیس شد و «میرزا عبدالوهاب خان نشاط اصفهانی» به عنوان اولین وزیر خارجه ایران منصوب گردید. نشاط از ادیبان وخوشنویسان مورد نظر دربار فتحعلی‌شاه بود. نخستین تلاش موفق او در عرصه سیاست خارجی دفع حملات افغانها در مرزهای شرقی كشور در 1818 میلادی و سپس مطیع ساختن یاغیان خراسان به اطاعت از حكومت مركزی بود. او سپس مأمور تلاش برای عادی ساختن روابط ایران و روسیه شد. در آن زمان ایران در حال جنگ اول خود با روسیه بود.

معتمدالدوله نشاط كه به دلیل ادیب بودن و تسلط بر شعر و شاعری مورد نظر فتحعلی‌شاه بود و غالباً در دربار رفت و آمد داشت حتی در تصمیمات خارجی شاه نیز مورد مشورت او واقع می‌شد.5 اما ظاهراً اولین کسی که با عنوان وزارت امورخارجه متصدی امور دول خارج شد، حاج میرزا ابوالحسن شیرازی بود و درسال 1239 بدین سمت منصوب شد6 و پس از او نیز عده ای با عنوان متصدی امورخارجی مصدر کار شدند.7 وی مدت پانزده سال به طور متناوب مصدر این شغل مهم بود. سومین وزیر امور خارجه میرزا مسعود خان انصاری گرمرودی،‌ مدت یازده سال و سپس میرزا سعیدخان مؤتمن‌الملك مدت بیست و سه سال این سمت را به عهده داشتند و تا برقراری مشروطیت درسال 1906 مجموعاً یازده نفر وزارت امور خارجه را تصدی می‌كردند. در این دوره وزارت امور خارجه به صورت شعبه‌ای از دفتر صدارت عظمی به شمار می‌رفت، ولی وزیر آن تابع و مجری دستورات پادشاه وقت بود. در دوران صدارت امیركبیر (1847 ـ 1851) وزارت امور خارجه تشكیلات نسبتاً منظمی یافت.8
      پس از تصویب نظامنامه درسال 1300 هجری قمری سازمان وزارت امورخارجه به شرح زیر پیاده شد: وزیر، رئیس کل وزارت امورخارجه( این سمت درحقیقت قائم مقام و معاون وزیر بود و سال های طولانی تصدی این سمت با میرزا محمد خان صدیق الملک نوری پدر حاج محتشم السطنه اسفندیاری بود. نایبان افرادی بودند که در انتظار شغل به وزیر مشورت می دادند.

اداره تحریر نامجات و فرامین	2 نفر
اداره متعلقه به سفارت روس	6 نفر
اداره متعلقه به سفارت خانه های فرانسه، آلمان، اتریش و آتازونی( ینگی دنیا)	4 نفر
اداره متعلقه به سفارت عثمانی	5 نفر
اداره متعلقه به سفارت انگلیس	3 نفر
اداره محاکمات تجاری	6 نفر
اداره دفتر، ترجمه، خطوط رمز	4 نفر
اداره دفتر تشریفات	4 نفر
اداره دفتر ثبت و ضبط	6 نفر
اداره دفتر تذکره و طبع	8 نفر

 
غیر از ادارت مرکزی افرادی از طرف وزارت امورخارجه در شهرهای مختلف ایران که اتباع خارجی در آنجا ساکن بودند به نام کارگزار، نماینده وزارت امورخارجه بودند که در محاکمات کنسولی مشارکت می نمودند که تعداد آنها 70 نفر بود. در آن ایام وزارت امورخارجه ایران با تعدادی معدودی از کشورها رابطة دیپلماتیک برقرار کرده بود که عبارت بودند از: سفارت آلمان که درسال 1859 میلادی برابر با 1238 شمسی دائر شده بود. سفارت اتریش و هنگری تاسیس 1873 میلادی برابر با 1252 شمسی. سفارت انگلستان تاسیس 1800 میلادی برابر با 1179شمسی امور هلند را نیز تصدی می کرد. سفارت ایتالیا تاسیس 1886 میلادی برابر با 1264 شمسی سفارت بلژیک تاسیس 1890 میلادی برابر با 1269 شمسی و اتازونی (ینگة دنیا) تاسیس 1883 میلادی برابر با 1261 شمسی.9
این نظامنامه که به همت میرزا سعید خان تدوین و تنظیم شده بود تا سال 1318هـجری قمری معتبر و ملاک کار بود تا این که در آن سال میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، وزیرخارجه وقت، دومین نظامنامه را به رشته تحریر درآورد. این نظامنامه که به توشیح مظفرالدین شاه رسید برای وزارت امورخارجه مقررات تازه و سازمان جدیدی را پیش بینی می کرد. درهمین نظامنامه برای اولین بار برای ورود به خدمت وزارت امورخارجه شرایط خاصی پیش بینی شده بود. مدرسه علوم سیاسی که درسال 1317 هجری قمری تاسیس شد، برای آن بود که تعلیم و تربیت کارمندان وزارت امورخارجه را برعهده بگیرد و تا سال های بعد(1306 ش) که این مدرسه برپا بود، امور آن زیر نظر وزارت امورخارجه اداره می شد. درحقیقت یکی از ادارات تابعه وزارت امورخارجه بود. اکثر سیاستمداران و رجال عصر مشروطیت ایران از فارغ التحصیلان این مدرسه بودند که به خدمت وزارت امورخارجه درآمدند.10 این مدرسه پس از انقلاب اسلامی و در سال 1362 و با شکل و شمایلی جدید و در قالب دانشکده روابط بین الملل از نو تاسیس شد و وظیفه تربیت دیپلماتها و کارکنان وزارت امور خارجه را عهده دار گردید.

در دوره پهلوی دوم از نظر اداری برخی تغییرات در وزارت خارجه ایجاد شد. در سال 1313 شمسی در نمودار سازمانی وزارت خارجه بازنگری کلی شد. ترکیب سازمانی وزارت خارجه نیز در این دوران تغییر کرد و شمار سفرای خارجی افزایش یافته و کشورهایی نظیر ژاپن، برخی کشورهای آمریکای لاتین، لهستان، سوئد و مصر و برخی کشورهای دیگر در ایران سفارت باز کردند.11
      وزارت خارجه ایران از بدو تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی جمعاً 73 وزیر امور خارجه را شاهد بوده است. از این میان 11 نفر تا زمان شكل‌گیری نهضت مشروطه، 36 نفر از زمان مشروطه تا پایان حكومت رضاخان و 26 نفر از زمان سقوط رضاخان تا پیروزی انقلاب عهده‌دار این سمت بوده‌اند.12 تا سی سال بعد نیز همچنان بر ادارات سیاسی افزوده می شد و شمار سفرای خارجی نیز افزایش پیدا می کرد. در این دوران بیشتر کارمندان وزارت خارجه از سلسله اشراف و خانواده قدرتمندان و ثروتمندان بودند. از سال 1347 دایره نمایندگیهای ایران به کشورهای افریقایی نیز گسترش یافت. از سال 1349 وزارت خارجه تخصصی تر شد و بخش های مختلف سیاسی(مناطق مختلف)، اقتصادی، فرهنگی، مطبوعات و ... در آن تشکیل گردید.
      در دوره جمهوری اسلامی ایران و از سال 1357 تحولی بزرگ در کادر وزارت خارجه پیدا شد. برای بازتاب این تحول سیاسی، دانشکده روابط بین الملل در سال 1362 به منظور تربیت دیپلماتها و کارکنان این وزارتخانه تاسیس شد. همچنین دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی کانون فکری و پژوهشی وزارتخانه شد. همچنین رویکرد پیشین درباره توسعه روابط با کشورهای غربی تغییر یافت و بر گسترش روابط با کشورهای همسایه و جهان سوم تاکید گردید.13 از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون 10 نفر سکاندار این وزارتخانه بوده اند14 و در حال حاضر محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران است. این وزارتخانه در حال حاضر یکی از مهمترین وزارتخانه های جمهوری اسلامی ایران است و دارای کادری مجرب و تخصصی در حوزه های علوم سیاسی، روابط بین الملل، سیاست خارجی، حقوق بین الملل و ... است.

پی نوشتها
1. طاهره میریوسفی، تاریخ رجوع: 13/7/1395: قابل دسرس در:
http://www.kojaro.com/2016/8/23/121392/calendar-shahrivar-2-establishment-ministry-foreign-affairs-in-iran-by-fath-ali-shah-qajar/
2. ویلم فلور،" تاریخچه وزارت امور خارجه ایران"، برگردان جواد کریمی، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 24 و 25، 1384، ص 90.
3. فلور، پیشین، ص 9-92.
4. همان، ص 92.
5. http://parssea.org/?p=890
6. فلور، پیشین، ص 93.
7. http://irdiplomacy.ir/fa/page/51/
8. http://parssea.org/?p=890
9. http://irdiplomacy.ir/fa/page/51/
10. http://irdiplomacy.ir/fa/page/51/
11. سالنامه پارس، 1315، صص 104-107. به نقل از فلور، پیشین.
12. http://parssea.org/?p=890
13. فلور، پیشین، ص 98.
14. http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1919218/%D9%87%D9%85%D9%87+%D9%88%D8%B2%D8%B1%D8%A7%DB%8C+%D8%A7%D9%85%D9%88%D8%B1+%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%87+%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C+%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C+%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86.html

---