تبیان، دستیار زندگی
مردم و عزاداران حماسه حسینی، هر ساله برای هرچه باشکوه تر کردن یادواره عاشورا، از ادوات و ابزاری چون عَلَم، کُتَل، بیرق، انواع پارچه های سوزن دوزی شده و کتیبه ها و... استفاده می کنند که نشانگر ذوق، اراده و عشق هنرمندان ایران به سالار شهدا امام حسین (ع) است
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

نقش هنر در مراسم عاشورایی

مردم و عزاداران حماسه حسینی، هر ساله برای هرچه باشکوه تر کردن یاد عاشورا، از ادوات و ابزاری چون عَلَم، کُتَل، بیرق، انواع پارچه های سوزن دوزی شده و کتیبه ها و... استفاده می کنند که نشانگر ذوق، اراده و عشق هنرمندان ایران به سالار شهدا امام حسین (ع) است.

سمیه رمضان ماهی- بخش هنری تبیان

نقش هنر در مراسم عاشورایی


استفاده از هنرهای دستی چون بیرق دوزی، سوزن دوزی ، ساخت عَلم و... به عنوان سمبل هایی است که به بیان واقعه عاشورا در قالب هنری می پردازد و نمادهایی است که این حادثه عظیم را جاودانه می کند. در این نوشتار با معرفی برخی از این نمادها، حضور بن مایه های کربلایی در هنر اسلامی بررسی شده است.

بیرق دوزی

نقش هنر در مراسم عاشورایی

بیرق، درفش یا پرچم، تکه ای پارچه نقش دار است که به عنوان نماد یک ملت به کار می رود. در عزاداری های حسینی، استفاده از "بیرق عزا" حدود 150 سال پیش با ورود صنعت خیاطی به ایران رواج یافت. استفاده از گلدوزی های متنوع با جملاتی مانند سالار کربلا ابوالفضل، و یا حسین شهید در کنار نقش مایه هایی از ذوالجناح، خیمه گاه، کوه، لشکر، دست بریده حضرت ابوالفضل، و یا کبوتری که به نوکش کتیبه ای گرفته ، این بیرق ها را به نمادی از حماسه کربلایی تبدیل کرده است. عزاداران حسینی در ابتدا، میانه و یا انتهای دسته، این بیرق ها را حمل می کنند و با تکان دادن آن ، گویی خبر از حادثه ای می دهند که به زودی اتفاق می افتد.

کُتَل

نقش هنر در مراسم عاشورایی

کتل، به عَلمی گفته می شود که مانند استوانه ای عمودی بوده و بر بالای چوبی نصب می شود. اصولا کتل به صورت زوج در دو سوی دسته عزاداری و در جلو حرکت داده می شود. در ساخت این کتل ها نیز، انواع پارچه های رنگی خصوصا سیاه به عنوان نمادی از عزا، قرمز به معنای خون شهدا و سبز به عنوان سمبلی از سادات و اهل بیت پیامبر به کار می رود که با نوارهایی طلایی رنگ از یکدیگر جدا می شوند.

کتیبه

نقش هنر در مراسم عاشورایی

یکی از ادوات رایج در مراسم عزاداری و تکیه های حسینی، کتیبه است. کتیبه به پارچه سیاهی گفته می شود که اصولا عرضی حدود نیم متر و درازی چندین متر دارد. بر روی این کتیبه اشعاری در رسای امام حسین (ع) گلدوزی می شود ، برخی از کتیبه ها نیز "یا ثار الله" و "یا امام مظلوم" را در بر دارند. کاربرد کتیبه در تزئین تکیه است، این کتیبه ها را دور تا دور بنای تکیه و حسینیه ها می آویزند. امروزه این کتیبه ها بیشتر به صورت صنعتی و چاپ تولید می شود اما در گذشته جملات و نقش های آن به صورت گلدوزی با رنگ های سبز و طلایی و یا سرخ بود.

پارچه های قلمکار

نقش هنر در مراسم عاشورایی

پارچه های قلمکار یکی از هنرهای دستی مشهور ایرانی است، اما علاوه بر کاربردهای مرسومی چون رومیزی و سجاده، از این پارچه ها در آراستن مجالس روضه خوانی نیز استفاده می شود. اصولا پارچه های قلمکاری که برای مراسم حسینی بکار می رود دربردارنده اشعار فارسی و مرثیه هایی درباره امام حسین (ع) است. خط به کار رفته در این اشعار نستعلیق فارسی است. "بر این اساس آشناترین جلوه های هنر خوشنویسی در خدمت مضامین عاشورایی پیوندی ناگسستنی با ترکیب بندی های محتشم کاشانی پیدا کرده ایت که در فاصله کتیبه های هر مصرع از این ترکیب بند، عبارت "یا ابا عبدالله الحسین" که یادآور کننده شأن و نزول حادثه است، تکرار می شود." (تیموری، کاوه، "هنر و خوشنویسی و حماسه عاشورا" کتاب ماه هنر، شماره 7)

سوزن دوزی

نقش هنر در مراسم عاشورایی

نقش هنر در مراسم عاشورایی

یکی از صنایع دستی که در گذشته کاربرد بیشتری داشت و امروزه کمتر به کار می رود، سوزن دوزی است. پیش از این پارچه سفیدی به طول دو متر را برای عزاداران حسینی به عنوان کفن آماده می کردند تا در هنگام سینه زنی و زنجیر زنی بر تن کنند. این پارچه که در میانه آن سوراخی برای قرارگیری در سر تعبیه شده بود، با نقوش سوزن دوزی شده تزئین می شد و نام سالار شهیدان حسین، قالبا بر آن نقش می بست.

کاسه چهل کلید

نقش هنر در مراسم عاشورایی

حضرت ابوالفضل العباس، به عنوان نمادی از مظلومیت، جوانمردی و رشادت در حادثه کربلا ، نقش سقا (آب دهنده) را به عنوان یکی از مهمترین عناصر عاشورایی در روایت کربلا بر عهده دارد. همین مورد سبب شده از گذشته های دور تا به امروز، عده ای از عاشقان آن حضرت، در مراسم عاشورایی به عزاداران حسینی، آب دهند. برای این منظور از کاسه های طلایی رنگی که با آیه های قرآنی تزئین شده اند و در وسط آن دست پنج تن نصب شده ، استفاده می شود. به دلیل آنکه اصولا به دست پنج تن وسط کاسه،  تعدادی کلید آویزان است، این کاسه ها به "کاسه چهل کلید" مشهورند و بسیاری بر این عقیده اند که آب خوردن از این کاسه ها و رفع تشنگی حاصل از عزاداری در ظهر عاشورا، شفا بخش جان و روح است.


پنجه یا دست پنج تن

نقش هنر در مراسم عاشورایی

اصولا در بالای کتل ها ، دست بریده کوتاهی قرار می گیرد که «تداعی کننده ندای حق جوی "هل من ناصر ینصرنی" است که در نینوا سر داده شد و برای بینندگان و عزاداران، تجسم کننده حماسه کربلا است. » (نقش های عاشورایی، احمد نادعلیان و مهران هوشیار، مجله رهپویه هنر، بهار78)
همچنین می توان آن را نمادی از دو دست بریده حضرت ابوالفضل دانست . امروزه نیز این فرم به عنوان نمادی کلی از پنج تن آل عبا درآمده است.
اما شاید شناخته شده ترین نماد در عزاداریهای محرم، عَلَم باشد که با مجموعه ای از نقوش حیوانات تمثیلی ، ترمه ها و پرهای رنگین تزئین می شود.