افراط و تفریط؛ شاخص افراد نادان و جاهل
«فرط» به معنای خروج از حد معین است، هرگاه این خروج در جهت زیاده از اندازه و پیشی گرفتن باشد، «افراط» و اگر در جهت کوتاهی و سستی و کاستی باشد، «تفریط» خوانده می شود.
یکی از مباحث بسیار مهم و کاربردی که در نظام اخلاقی اسلامی و آموزه های قرآنی از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار می باشد، موضوع اعتدال و میانه روی در تمام امور زندگی است. هرگاه انسان به درستی این شاخص و اصل اخلاقی را در زندگی خود نهادینه کند، تمام ارزش های دینی و اخلاقی در مسیر صحیح خود قرار خواهند داشت. مفهوم «اعتدال» بازگشت به معنای لغوی عدل دارد، اعتدال به معنای میانه روی میان دو حالت افراط و تفریط است. خدای متعال در قرآن کریم امت اسلامی را امتی معتدل و میانه رو معرفی کرده است: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَكُونَ الرَّسُولُ عَلَیْكُمْ شَهیداً؛[سوره بقره، آیه 143] همان گونه (كه قبله شما، یك قبله میانه است) شما را نیز، امت میانه اى قرار دادیم (در حد اعتدال، میان افراط و تفریط) تا بر مردم گواه باشید».
در روایتی از امام علی (علیه السلام) اهمیت میانه روی و اعتدال این چنین مورد توجه قرار گرفته است: «عَلیکَ بِالقَصدِفَاَنَّهُ اَعْونُ شَیءٍ عَلی حُسنِ العَیشِ؛[1] بر تو باد به میانه روی در امور زیرا میانه روی یاری کننده ترین چیز برای خوب زندگی کردن است».
افراط و تفریط؛ شاخص افراد نادان و جاهل
«فرط» به معنای خروج از حد معین است، هرگاه این خروج در جهت زیاده از اندازه و پیشی گرفتن باشد، «افراط» و اگر در جهت کوتاهی و سستی و کاستی باشد، «تفریط» خوانده می شود. افراط و تفریط در منطق و کلام امام علی(علیه السلام) این چنین مذمت شده است: «لَا [یُرَى الْجَاهِلُ ] تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطا؛[2] دیده نمى شود نادان مگر آنكه تندرو است (از حدّ و اندازه خود مى گذرد) یا كند رو (بحدّ و اندازه خود نمى رسد).». و همچنین امام علی (علیه السلام) در گفتاری حکیمانه این چنین می فرمایند: «فَكُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِد؛[3] پس هر كوتاهى از حدّ آن را زیان رساند، و هر بیشى در حدّ آن را تباه گرداند (بنا بر این قلبى كه اعتدال و میانه روى را از دست نداده و به حكمت رفتار كند، دارنده آن سود دنیا و آخرت را دریابد).
خارج شدن از حد شجاعت و دلیرمردی
یکی از مهمترین مواردی که انسان عنان اعتدال و میانه روی را در رفتار اجتماعی خود نسبت به دیگران از دست می دهد، مسئله شجاعت است، شجاعت یکی از شاخص های مهم اخلاقی است که مانع ذلت و خواری افراد می شود، ولی با این حال اگر این شاخص اخلاقی تهی از اصل اعتدال و میانه روی شود، و عنان خود را به جهل و حماقت دهد، رنگ و بوی تهور و بی باکی را به خود می گیرد.
در تعریف و شناسایی تهور این چنین بیان شده است که، تهور یک نوع افراط در خشم است، ولی نه خشم ممدوح، بلکه خشم مذمومی که از قانون اعتدال و موازین اخلاقی خود عبور کرده است، شخص در چنین حالتی با بی پروایی و بی مبالاتی اقدام به کارهایی می کند.[4] که به هیچ وجه با عقل و شرع سازگاری ندارد. در معرفی شخص متهور او را با ویژگی غرور و تکبر و خود بزرگ بینی می شناسند، و اینکه این چنین گفته شده است که شخص متهور در طلب مال و جاه و شهرت و از روی هوای نفس جان خود را به خطر می اندازد».[5]
تهور؛ از خشم تا شجاعت
همان طور که در معنای لغوی و اصطلاحی تهور نیز بیان شد، شخص متهور جسورانه و بدون مبالات و دور اندیشی مبادرت به انجام امور می ورزد،[6] و به خشم خود جامه عمل می پوشاند، این در حالی است که تلفیق خشم، شجاعت و بی مبالاتی چیزی جز افسوس و ندامت را به دنبال ندارد؛ کما اینکه منابع روایی نیز در روایتی زیبا از امام علی(علیه السلام) در خصوص ثمره و نتیجه تهور این چنین نقل می کنند: « مَنْ تَهَوَّرَ نَدِم ؛[7] هر كه تهوّر كند پشیمان گردد».
«تهوّر» گرفتار شدن در مهالك بى تأمّل و تدبّر، و در واقع انسان هر چند پرقدرت و پهلوان باشد، هرگاه بى تأمّل و تفكر و تدبیر و تدبّر خود را در مهالك اندازد، زود زیان و خسران یابد و پشیمان شود. تهور از جنس خشم است که پشیمانی را به دنبال دارد، درروایتی از امام علی(علیه السلام) در خصوص خشم مذموم و نتیجه دردناک آن این چنین نقل شده است: «إِیَّاكَ وَ الْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ وَ آخِرُهُ نَدَم ؛[8]دورى كن از خشم پس اوّل آن دیوانگى است و آخر آن پشیمانى است»
سخن آخر
آموزه های اسلامی با میانه روی و اعتدال عجین شده است. از جمله فضایل اخلاقی که اگر همزاد و همراه میانه روی و اعتدال می باشد، شجاعت است. شجاعت هرگاه از دور اندیشی و میانه روی فاصله گیرد، رنگ و بوی تهور به خود می گیرد، تهوری که از جنس خشم و بی مبالاتی و بی تدبیری است.
منابع:
[1]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم: ص353، ح8067.
[2]. نهج البلاغة (للصبحی صالح): ص479.
[3]. همان: ص487، حکمت 108.
[4]. مقدمة الأدب، متن، ص: 260. تَهَوَّرَ فى الأَمْرِ: بى باكى كرد در كار.
[5]. دائره المعارف تشیع، ج 5، واژه تهور.
[6]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص474، ح10857، مَنْ أَضَاعَ الْحَزْمَ تَهَوَّرَ.
[7]. همان: ص482، ح11096.
[8]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم: ص303، ح6898.
