اقلیت خوب، اقلیت بد، اقلیت زشت
مروری بر رمان «من و اتاق های زیرشیروانی»
در حوزه ادبیات مهاجرت رمان های زیادی در این سال ها نوشته شده که شناخته شده ترین آنها «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» نوشته رضا قاسمی است. ادبیات مهاجرت، در واقع محصول خود مهاجرت است و مهاجرت پدیده ای به نسبت جدید در جامعه ماست. اما با توجه به گذشت حدود چهل سال از بزرگ ترین امواج مهاجرت ایرانیان، هم اکنون شاهد به وجودآمدن شاخه جدیدی هستیم که شاید هنوز اسمی ندارد، اما قطعا هست. شاید بشود نام این زیرشاخه را «ادبیات پس از مهاجرت» یا «ادبیات اقلیت مهاجر» نامید.
بیانگر تفکری که در آن، دیگر وطن به معنای کلاسیک اش، رنگ می بازد و بیشتر برخورد و رابطه با دیگر اقوام مطرح می شود. رمان «من و اتاق های زیرشیروانی» در ابتدا به خاطر فضای چندملیتی، آپارتمان فرانسوی چند طبقه و پاریس، آدم را یاد «همنوایی شبانه» می اندازد اما در ادامه رمان فاصله زیادی می گیرد و با طرح مسائل اجتماعی و سیاسی و بحران هویت بین المللی، وارد فازی دیگر می شود و به همین دلیل است که می شود کار را جزو زیرشاخه ای از ادبیات مهاجرت دانست و نه خود آن.
«من و اتاق های زیرشیروانی» درباره دختری است که در فضایی چند ملیتی زندگی می کند، میان آدم هایی که هرچند از نظر راوی عقب مانده، عجیب و بدبخت اند، اما مدام برای پیشرفت شان برنامه دارند و تا حدی هم به آن می رسند. در این رمان شاهد جهان کوچک شده ای از کشورهای پرحاشیه و پر سر و صدا هستیم که مانند اتاق های زیرشیروانی، جاهای دنجی اند اما به تعبیر خود راوی،پر اَند از شلوغی و صدا و حادثه و به کلی با اتاق های عادی و معمولی فاصله دارند و ارزش شان هم کمتر است. با این دید، می توان راوی اول شخص را وطن یا فرهنگ ایرانی در نظر گرفت که همسایگانی عجیب و غریب دارد.
وطن با تکیه بر یکسری عقاید و قضاوت های موهوم، نادرست، بی ارزش و گاه خنده دار، آدم ها - کشورهای دیگر- را طبقه بندی می کند، سپس تصمیم می گیرد که از خوبی ها و بدی های کدام بگذرد تا دسته بندی هایش به هم نریزد. یک جور ناسیونالیسم نخ نما و قضاوت گر و خودفریفته که راوی را مجبور می کند گاهی افغانستان را کشوری کاملا متفاوت از ایران و رقت انگیز جلوه دهد و گاهی همان افغانستان را جزوی از ایران و تکه ای تنها و جداشده در مرزبندی های سیاسی. نکته جالب اینجا است که اگر از نقطه نظر راوی به مسئله نگاه کنیم، در هر دو مورد او هم حق دارد، هم نه. چون در هر دو، راوی ناخواسته و به دور از هرگونه دروغی، تنها گرفتار ناسیونالیسم قضاوت گر است.
شغل عجیب قهرمان داستان، نشان می دهد که شرایط روحی و روانی اش اصلا عادی نیست. او از شغل خود متنفر است، از جایگاهش در جامعه - دانشجو- متنفر است، از همخانه اش، همسایه اش، از حیوانات، از صاحبخانه اش، از همه چیز متنفر است. این حجم بزرگ تنفر، زمانی به تنفر از خود تبدیل می شود. در یکسری کارهای انتحاری این تنفر را می بینیم. محصول این همه، تنهایی است. تنهایی بزرگی که او را مجبور به عقب نشینی می کند، مجبور به پذیرش، و باعث می شود همنشینی سگی را ترجیح دهد که در ابتدای رمان هم از آن می ترسیده و هم بدش می آمده. تازه آن هم وقتی سگ کور شده و ناتوان.
با توجه به زمان نگارش رمان در دولت قبلی، نوع حمله ذهنی راوی به دیگران و قضاوت ضعیف قومیتی و نژادی روی افراد و در نهایت تنهایی حاصل از این درگیری ها و اصرار راوی به خریدهای ارزان و بنجل، انگار اشاره بسیار دوری به شرایط سیاسی ایران و شعار معروف منزوی کردن ما در دنیا توسط آن دولت دارد. شاید بتوان گفت، به دلیل تشابه موقعیت های انسانی و تراژیک، خواننده را یاد موقعیت های مشابه می اندازد.
با توجه به چند وجهی بودن رمان و شخصیت ها و قصه های مختلف، می توان برداشت ها و تحلیل های دیگری نیز ارائه کرد، اما به نظر می رسد جذاب ترین و پرمسئله ترین برداشت، مربوط می شود به ارتباط بین خودفریفتگی فرهنگی و غرور ملی و جایگاه ملت ها در جهان مدرن صنعتی. جایی راوی تصور می کند که هیچ رقیبی در شغل خودش ندارد و به راحتی آن را حفظ خواهد کرد، اما به سرعت متوجه می شود دیگرانی هستند که از او جدی تر، کامل تر و بهتر کار می کنند و در نتیجه می توانند جایگاه او را بگیرند؛ خواب جاهلانه یک ملت، وقتی در رویای افتخارات گذشته است و در همان حال، دیگران دارند آن افتخارات را زنده می کنند. فروپاشی نظام اقتصادی و صنعتی ملت ها و کشورها، گاهی از همین جا شروع می شود.
ریتم داستان تند است. قصه به سرعت گفته می شود و جزئیات هم به خوبی مطرح می شوند. از سوی دیگر کوتاهی رمان، همراه ریتم سریع زبان، قصه را به رمانی جالب و خواندنی تبدیل می کند که می شود در یک نشست خواند. فراز و نشیب شخصیت ها و قصه های آنها، ماجراهای عجیب از آدم های عجیب، شخصیت هایی مانند تونی که اتفاقا بسیار هم خوب از آب در آمده، خواننده را با خود همراه می کند و زاویه دید «من راوی» کمک می کند تا یک رمان خوب را در آپارتمانی در پاریس، زندگی کنیم. ما اهل طنزیم. از بدبختی ها و ناراحتی هایمان جوک و لطیفه می سازیم، که البته شاید به خاطر هضم بهتر است.
پس می توان گفت زبان طنزآمیز رمان نیز با هوشمندی خاصی انتخاب شده تا مرثیه یک انزوای غریبانه را لطیف و خنده دار کند. در یک کلام «من و اتاق های زیرشیروانی» رمانی هوشمندانه و کاملا ایرانی و برای مخاطب ایرانی جذاب و خواندنی است. قصه دختری جوان که در پاریس دانشجو است و در آپارتمانی قدیمی مستأجر پیرمردی پرتغالی است و همخانه ای ناخوانده اهل افغانستان دارد. رمان صدوچهل صفحه ای «من و اتاق های زیرشیروانی» نوشته طاهره علوی در نشر هیلا - گروه انتشاراتی ققنوس- منتشر شده است و نسخه ایتالیایی این رمان نیز سال آینده به بازار نشر جهانی عرضه خواهد شد.
منبع: شرق - فرشید قربانپور
