نقش آب در هنر ایرانی
امروز مصادف با بزرگداشت آب، این جاودانه عنصرِ حیات، در فرهنگ ایرانی است. به این مناسبت این نوشتار را به بررسی نقش آب در فرهنگ و هنر ایرانی اختصاص می دهیم.
آب، به عنوان یکی از عناصر اربعه، در تمامی فرهنگ های بشری از تقدس و احترامی درخور برخوردار بوده است؛ چراکه بشر از همان سپیده دم تاریخ، به خوبی دریافت که استمرار حیات و زایندگی زمین، به آب وابسته است. به همین دلیل تمامی تمدن های بزرگ بشری در کنار رودی عظیم شکل گرفتند: مصر در کنار نیل، هند در کنار گنگ، بین النهرین در کنار دجله و فرات و چین در کنار یانگ تسه، رشد و گسترش یافتند.
به دلیل حیات بخشی، شفافی، روان بودن و قدرت پاکیزگی، به زودی آب به عنوان عنصری مقدس در بطن اعتقادات آئینی و مذهبی وارد شد و معابد عظیم در کنار رودها و یا چشمه های خروشان پای گرفت.
در ایران باستان نیز، آب بعد از آتش دومین عنصر مقدس است که اهورامزدا آن را به عنوان دومین آفریده از آفریدگان هفتگانه خلق نمود (بندهش، بند54) و آفرینش آن بعد از آسمان و زمین در مدت 50 روز صورت پذیرفت. در اعتقادات دین مزدیسنا، همه چیز به غیر از تخم مردان و چهارپایان مفید( که از آتش آفریده شده) از آب خلقت یافته و به همین جهت می باید در پاسداشت آب و پاکیزه نگاه داشتن آن کوشش کرد. جشن تیرگان که در ماه تموز گرفته می شده، به پاسداشت همین عنصر حیاتی بوده و برای آن آئینها و مراسم خاصی نیز اجرا می شده است. وجود چشمه ها و راه آب ها در کنار آتشکده های بزرگ به حرمت آناهیتا، الهه آب از دیگر تأثیرات تفکر همراه با احترام ایرانیان به این عنصر حیات بخش است.
آب در تفکر اسلامی
کلمه "ماء" در قران کریم 63 بار بکار رفته است که می تواند نشانگر جایگاه والای این ماده در نظر خداوند رحمان باشد. پروردگار عالمیان در خلال این آیات، انسان را به تفکر در مورد آب (زمر:21) و شکرگزاری برای این نعمت ارزشمند دعوت می کند (واقعه:68-70 و ملک:30) . آب به عنوان عنصر حیات بخش (انبیاء:30 و روم: 50) و پاک کننده معرفی می شود و تذکر داده می شود که عرش خداوند بر آب بنا شده (هود:7) و در بهشت موعود نیز نهرهایی خروشان در زیر درختان ستُرگ برای بهشتیان جاری است.
در قران کریم، آب رزق الهی است و مالک آب و رساننده آب های شیرین خداوند رحیم است (ملک: 30). وجود چشمه سارها از آیات الهی است که انسانهای مومن را به تفکر وا می دارد. چشمه های آب یکی از بهره های متقین در بهشت است که جهنمیان از آن محروم بوده و به همین سبب از بهشتیان تقاضای آب می کنند تا عطش ایشان را فرو نشاند. ایمان ، تقوا، پایداری در عقیده و توبه موجب فراوانی آب و برکت یافتن آن می گردد . به کمک آب، تن و جان آدمیان پاکیزه و آماده ورود به مأمن الهی می شود و به همین خاطر انجام وضو و غسل قبل از اعمال مذهبی جزو واجبات دین مبین اسلام است.
حضرت علی (ع) در نهج البلاغه بارها درباره آب و خلقت سخن گفته اند و آب را عامل اتصال هوا به زمین معرفی کرده اند. (نهج البلاغه،1389: 2).
در اعتقادات شیعی، آب در اصطلاح "ماء معین" (آب جاری) به عنوان نمادی از حضرت ولی عصر(ع) از سوی معصومین بکار رفته و تعبیری کنایی است برای رهبری آسمانی امت اسلامی. (هادیان شیرازی،ش14، ص2).
و اما شاید لطیف ترین تعبیر برای حضرت فاطمه (س) بکار رفته باشد بدین صورت که آب مهریه دخت نبی دانسته شده و از ایشان به عنوان بانوی آب ها یاد شده است.
تمامی این موارد سبب شده آب دارای بن مایه های رمزی و نمادین گردد و در بازآفرینی تجسمی هنر ایرانی-اسلامی، دارای جایگاهی ویژه و شایان توجه شود.
آب در مسجد
استفاده از آب در مساجد علاوه بر نقشی که در تطهیر و پیش درآمد انجام اعمال عبادی دارد، نمایانگر نقشی نمادین و سمبلیک نیز هست. آب نماد مرگ و زندگی و سمبل تطهیر روح و جان آدمی است که امکان ورود به عرش الهی را فراهم می آورد. به همین جهت حضور و وجود آب در مسجد که محل اتصال زمین به آسمان است امری لازم می نماید.
آب به 3صورت در فضای معماری مسجد بکار می رود: آب راکد (مانند آبی که در حوض پیش خوان و سنگ آبه ورودی مسجد نگهداری می شود)، آب روان (که در پایابها در جریان است) و آب دارای جنبش (که در فواره های حوض مرکزی به سیلان می افتد).
حوض وسط در مساجد اسلامی، نقشی چون آئینه دارد که آسمان بالا در آن انعکاس می یابد. خورشید بر پهنه آن نور می افشاند و در شب، ماه و ستارگان با نقش اندازی در انعکاس آرام آن گویی در دسترس قرار می گیرند.
آب در باغ
در معماری باغ های ایرانی، آب نمایانگر روح جاری در پردیس زمین است. معماران ایرانی در آب و هوای نسبتاً بیابانی ایران، با تمهیداتی خلاقانه، جریان آب را به نوعی طراحی کرده اند که نوای خوش آبِ مواج در کنار نغمه خوش مرغان و بوی گل های محمدی، نه تنها چشم و گوش، بلکه جان و روان را آرامش می بخشد و به درستی تصویری از بهشت وعده داده به مومنین را در ذهن تداعی می کند.
آب در نگارگری
با توجه به آنچه تا کنون در باب نقش آب در نگره های اعتقادی و آئینی گفته شد، استفاده از این نام در ادبیات ایرانی امری قابل پیش بینی است؛ خصوصاً آنکه زلالی و شفافیت آب، خود محلی برای رمزسازی های شاعرانه است. لذا در هنر کتابت اسلامی که با شعر و ادب پیوندی جاودانه دارد، لزوم تصویرگری از آب امری جدی است.
با توجه به دیدگاه های عرفانی و خوانش های سمبلیکی که از آب بیان شد، هنرمند نگارگر ایرانی برای تجسم آب، نه از رنگ آبی بلکه از نقره ای استفاده کرده است تا این پاکی، درخشانی و زلال بودن رابه بهترین نحو تجسم بخشد و در ضمن به پیشینه غیرمادی آب که ریشه در آسمان ها دارد نیز اشاره کند. از همین رو امروزه در نسخ خطی باقی مانده، رنگ قسمت هایی که رود یا حوض یا دریا را نشان می دهد، تیره شده است؛ چراکه رنگ نقره ای با گذشت زمان اکسید شده و تیره گشته است.
پی نوشت:
- قران کریم
- بندهش، 1380، انتشارات توس، بی جا.
- امام علی، 1389، نهج البلاغه، محمد دشتی، انتشارات اشکذر، تهران.
- هادیان شیرازی، عبدالرسول، 1389، موعود در اسلام: سلام بر مظهر آب روان، پیاپی 14، نشریه موعود، تهران.
