تبیان، دستیار زندگی
صنایع دستی ایران، به عنوان صنعتی مستقل و بومی، شاخص ترین هنر کاربردی ایران است. با توجه به آن که ایران یکی از سه قطب صنایع دستی جهان شناخته می شود، در این روز که مصادف با روز جهانی صنایع دستی است به تعریف و ویژگی های خاص این هنر در ایران می پردازیم.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

صنایع دستی با ویژگی هایی منحصر به فرد

صنایع دستی ایران، به عنوان صنعتی مستقل و بومی، شاخص ترین هنر کاربردی ایران است. با توجه به آن که ایران یکی از سه قطب صنایع دستی جهان شناخته می شود، در این روز که مصادف با روز جهانی صنایع دستی است به تعریف و ویژگی های خاص این هنر در ایران می پردازیم.

سمیه رمضان ماهی- بخش هنری تبیان
صنایع دستی با ویژگی هایی منحصر به فرد


صنایع دستی ایران، ریشه های عمیق و استواری در فرهنگ غنی و باورهای ایران کهن و تفکرات عصر اسلامی دارد؛ صنعتگران دستیِ ایران، این پاسداران راستینِ مردمی ترین هنرِ شناخته شده تمامی قرون و اعصار، با خلق آثار برجسته و شاهکارهایی از انواع صنایع دستی که هم اکنون زینت بخش گنجینه های بزرگ و مراکز هنری جهان است، پیوسته توجه و تحسین بازدیدکنندگان و ناقدان آثار فرهنگی را به هنر بومی ایرانی برانگیخته اند.

با توجه به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب و نامگذاری این سال به اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل، توجه به هنرهای دستی و فراهم آوردن زمینه های رشد و ارتقاء آن می تواند در ساختن ایرانی سربلند و غیروابسته و مستقل، نقشی مؤثر ایفا کند.

تعریف صنایع دستی
با توجه به خصوصیات و ابعاد گوناگون اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی صنایع دستی، دادن تعریفی دقیق و جامع از این هنر، به صورتی که تمامی ابعاد انواع هنرهای دستی را پوشش دهد امری مشکل می نماید، با این حال برخی از صاحبان ذوق و اندیشه و متخصصین این فن برای آن تعاریفی ارائه کرده اند که در اینجا به دو تعریف که از اقبال بیشتری برخوردار بوده و عمومیّت کامل تری یافته اند می پردازیم:
تعریف نخست را در سال 1348 شورای صنایع دستی ایران داده است که بر اساس آن:


"صنایع دستی به آن رشته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فرآورده های آن، با دست انجام گرفته و در چهارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی و ذوق و هنرِ انسان های هر منطقه، با توجه به میراث های قومیِ آنان ساخته و پرداخته می شود."1


تعریف دوم را گروهی از کارشناسان سازمان صنایع دستی در سال 1362 ارائه داده اند که جامع تر است و نقاط ضعف تعریف نخست را پوشش می دهد:
" صنایع دستی به مجموعه ای از هنر-صنعت اطلاق می شود که عمدتاً به استفاده از مواد اولی بومی و انجام قسمتی از مراحلِ اساسیِ تولید، به کمک دست و ابزار دستی، موجب تهیه و ساخت محصولاتی می شود که در هر واحد آن، ذوق هنری و خلاقیت فکریِ صنعتگرِ سازنده، به نحوی تجلی یافته و همین عامل، وجه متمایز اصلیِ این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است."2

صنایع دستی با ویژگی هایی منحصر به فرد

ویژگی های منحصر به فرد صنایع دستی
حال با توجه به دو تعریف بالا و بررسی و کنکاش در مراحل تولید آثار صنایع دستی و البته ابعاد اقتصادی و بوم شناختی هنرهای دستی، برخی از مهمترین ویژگی های خاص این شاخه از هنر را شرح می دهیم:


1- ضرورت انجام بخشی از مراحل اساسی و تولید با دست و ابزار و وسائل ساده و دستی؛

همانگونه که از نام این هنر هویدا است، لزوم انجام و تولید اثر با دست آن را از دیگر صنایع جدا می کند، با این حال صاحبنظران بر این عقیده اند که اگرچه برای تولید هر یک از فرآورده های دستی، مراحل متعددی طی می شود، ولی انجام کلیه این مراحل با دست و ابزار و وسائل دستی، الزامی نیست و اگر تنها بخشی از مراحل اساسی تولید ( یعنی مراحلی که حضور صنعتگرِ هنرمند، تعیین کننده و اساسی است) به طریق دستی انجام شود، محصول تولید شده با توجه به مواردی که در تعریف ها آمده ، صنایع دستی محسوب خواهد شد.


2- حضور مؤثر ، خلاق ، مستقیم و بی واسط انسان در تولید و شکل بخشیدن به اثر تولیدی و امکان ایجاد تنوع و اجرای طرح های مختلف در مرحل ساختِ این گونه فرآورده ها.


آنچه که صنایع دستی را شأنی والا می بخشد، نه مواد به کار رفته درآن، بلکه خلاقیت مردمانی است که به بهترین نحو توانسته اند با گذشت زمان و شناخت صحیح از مواد اولیه موجود در زیست-بوم خود، به بهترین نحو ممکن ان ها را در ترکیبی خلاقه برای تولید اثری کاربردی بکار گیرند. در آثار صنایع دستی، حوصله، دقت، ظرافت و کاربست صحیح عناصر و مواد بومی، به خوبی با باورها و بینش های فرهنگی و قومی، در هم می آمیزد و در تولیدی خلاقه اثری منحصر به فرد را شکل می دهد.

صنایع دستی با ویژگی هایی منحصر به فرد


3- لزوم تأمین بخش عمد مواد اولیه، یعنی چیزی قریب به 90 درصد، از منابع بومی و داخلی؛

هنری را می توان صنایع دستی نامید که برآمده از مواد و مصالح بومی باشد؛ به طوری که در بسیاری موارد کپی برداری از این آثار یا تولید آن در اقلیم دیگر به دلیل نبود آن مواد، غیرممکن می نماید و همین موضوع، شاید شاخص ترین ویژگی صنایع دستی باشد.


4- برخورداری از کیفیت فرهنگی یعنی ضرورت استفاده از طرح های اصیل و بومی و نیز برخورداری آثار، از رنگ و نقش مایه های سنتی؛

همانطور که اشاره شد، صنایع دستی، تبلور رویکردهای آئینی، فرهنگی، دینی و قومی هر جامعه است و به همین دلیل ضرورت دارد از اِلِمان های فرهنگی و بومی در تولید اثر استفاده گردد.


5- بی نیازی از سرمایه گذاری عمده در مقایسه با دیگر صنایع؛


یکی از مواردی که لزوم پرداخت به صنایع دستی را قوت می بخشد آن است که بر خلاف بسیاری از صنایع تولیدی دیگر، این هنر نیاز به سرمایه گذاری عمده در بخش تهیه مواد و مصالح ندارد، بلکه بیشتر سرمایه در این بخش، سرمایه انسانی است؛ هنرمندان و صنعتگرانِ هنرمندی که عمر خود را صرف شناخت و آموزش روشها و تکنیک هایی می کنند که رهاورد سال ها تجربه اندوزی یک ملت است.


6- ناهمانندی و عدم تشابه فرآورده های تولیدی با یکدیگر؛
به دلیل منحصر به فرد بودن تولیدات صنایع دستی، که برآمده از مواد اقلیمی و فرهنگ های قومی است، نمونه های این آثار در هیچ جا با جایی دیگر مشابه نیست و همین امر ، این آثار را به هنرهایی شناسنامه دار و منحصر به فرد  و البته ارزشمند تبدیل می کند.


7- داشتن ارزش افزوده بسیار در مقایسه با دیگر صنایع؛


از آنجا که صنایع دستی معمولاً کار و تلاش بسیار می طلبد و بخش عمد قیمت تمام شد آن نیز تنها دستمزد مادیِ کار خلاقه و هنرمندان انسان است و مواد اولی مصرفی، در مقایسه با هنرِ صنعتگر، نقش چندانی در قیمت آثار تولیدات صنایع دستی ندارد، بنابراین ارزش افزود صنایع دستی به مراتب بیش از سایر صنایع است.


8- قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف؛


به دلیل انعطاف پذیری این هنر با اسلوب های فرهنگی هر منطق و مصالح بوم آورد، این صنایع قابلیت ان را داشته و دارند که خود را با توسعه و تغییرات ایجاد شده در روند تاریخی ملتها تطبیق دهند و  امکان تولید در فضاهای شهری، روستایی و حتی جوامع عشایری را داشته باشند.

صنایع دستی با ویژگی هایی منحصر به فرد


9- قابلیت انتقال تجربه ها، رموز و فنون تولیدی؛


تولید صنایع دستی عمری به قدمت تاریخ انسانی دارد و همواره فنون این تولیدات به صورت سینه به سینه، مادر به فرزند، پدر و فرزندی، استاد و شاگردی و سرانجام بهره گیری از شیوه و روش های علمی و براساس آموزش های مدوّن در سطح مدارس و دانشگاه ها انجام پذیرفته است.


10- بی نیازی به کارشناس و متخصص خارجی؛


با توجه به در اختیار داشتن هم تخصص ها و مهارت های لازم در داخل، این صنایع برخلاف بسیاری صنایع، نیازی به متخصصین غیر بومی ندارد و با توجه به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب و نامگذاری این سال به اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل، توجه به هنرهای دستی و فراهم آوردن زمینه های رشد و ارتقاء آن می تواند در ساختن ایرانی سربلند و غیروابسته و مستقل، نقشی مؤثر ایفا کند.

ویژه نامه های بخش هنری تبیان با محوریت صنایع دستی

هنر سفال و سفالگری ایران

قالی ایرانی، باغ های مفروش

نگارگری ایرانی، تجسم دنیای مثالی

پی نوشت:
1- سیمای فرهنگی ایران، حسین یاوری، ص220
2- همان