تبدیل سفر به تجربه زیستن

«سفر با حاج سیاح» سفرنامه احسان نوروزی، نویسنده و مترجم، به اروپاست. او در واپسین ماه های سال 2010 به همان شهرهایی سفر کرده که حاج سیاح در دهه 1860 رفته بود.

میرزا محمدعلی محلاتی یا همان حاج سیاح از نخستین - و به تعبیری نخستین - جهان گردان مدرن ایرانی ست. او طی 18 سال به بسیاری از نقاط اروپا و جهان سفر کرد و وقایع این سفرها و دیده ها و یافته های اش را روی کاغذ آورد. سفرنامه حاج سیاح از اولین سفرنامه های ایرانی و از پربارترین نوشته های یک شرقی درباره وضعیت اروپا و جهان غرب در نیمه دوم قرن نوزدهم است. حاج سیاح اولین ایرانی شهروند امریکاست که هم بند میرزا رضای کرمانی در زندان هم بوده و اولین نویسنده خاطرات زندان هم بشمار می رود.
به گفته زنده یاد محمدعلی سپانلو: «جای ژانر ادبی سفرنامه در ادبیات ما خالی است و احسان نوروزی در این کتاب توانسته است به خوبی در این ژانر بنویسد. حاج سیاح 150 سال پیش سیاحت کرد و نویسنده، در امروز او را همراه با خود به عنوان یک وجدان قدیمی همراه می برد و در لابلای وجدان او حاج سیاح حضور دارد. کسی که این کار را می کند و اینگونه می نویسد باید اطلاعات تاریخی هم داشته باشد که گاه در کار نوروزی برخی مواقع این دیده نمی شود مثلا از بیسمارک با عنوان امپراطور آلمان یاد می کند در حالی که او صدراعظم بوده است و یا نویسنده می گوید از زمان رضاشاه، پارک شهر مد شد در حالی که ناصر الدین شاه این پارک را به سبک اروپا ایجاد کرد.برخی مواقع هم شاید باید گفت می توانسته نگاهش را بیشتر تحلیلی کند و گاهی جای برخی نگاه های تحلیلی در کارش خالی است. من برای اینکه بگویم کتاب احسان نوروزی را بخوانید باید بگویم کتاب های دیگری را هم بخوانید مثلا سفرنامه ابراهیم بیگ نوشته زین العابدین مراغه ای.
احسان نوروزی توانسته هر شهری از اروپا را به آدمی تشبیه کند، مثلا می گوید پاریس مثل زن زشتی است که سعی کرده خودش را با آرایش زیبا کند. او از خاطره نویسی و گزارشگری خارج می شود و شرایط را در منظری تاریخی نگاه می کند. من این کتاب را خیلی راحت خواندم. در سفرنامه نویسی باید هوش انتقادی و محفوظات خود را به کار گرفت.»
همچنین به گفته محمد رضایی راد، نمایش نامه نویس، «مهم ترین اتفاقی که در این سفرنامه رخ می دهد همسفری مسافر امروز با مسافری از دیروز است. چیزی که به این سفرنامه وجه دراماتیک می دهد. نویسنده با روحی از 190 سال پیش همسفر می شود.
می توان سفرنامه احسان نوروزی را با سفرنامه «سایکل بست» دوست ویرجینا ولف که او در زمان رضاشاه از ایران دیدن کرده، مقایسه کرد. سایکیل بست وقتی به ایران می آمد کتاب الکساندر دوما در ایران منتشر شد اما او داشت «خاطرات از یاد رفته» مارسل پروست را می خواند.
هر دوی این سفرنامه ها با امر زبان شروع می کنند. سایکل بست از ناتوانی زبان برای انتقال تجربه سفر می گوید که زبان نارسا است و تجربه انتقال ناپذیر است و همین انتقال تجربه از راه زبان را دشوار می کند. مقدمه نوروزی هم از تشبیه سفرنامه به ترجمه و بحرانی کردن زبان مقصد به بحرانی کردن سفرنامه و سرزمین می رسد. مسافری که انتلکتوئل و کمی آنارشیست است سعی می کند مثل یک ولگرد سفر کند و در آن سوی جهان، زبان را نارسا می یابد که به دلیل بحرانی شدن امر زبان مقصد و سرزمین مقصد است.

دومین امر بحرانی ای که می شود از دل این سفرنامه کشف کرد، تاکید بر سفر به مثابه کشف و شهود است؛ نوعی عریان کردن سفر است که اکنون به توریسم تقلیل پیدا کرده است و احیای سفرنامه نویسی است. در واقع چیزی را که ما در کتاب های تاریخ پیدا نمی کنیم می توانیم در سفرنامه بیابیم.
ما گاه با یک نوستالژی از تهران در عصر ناصری و رضا شاه مواجهیم اما وقتی سفرنامه ریچارد را می خوانیم می بینیم تهران در آن زمان یک مخروبه بوده است اما توریسم نمی تواند سفرنامه بنویسد، سفر یک امر وجودی است، هر لحظه از سفرنامه سفر با حاج سیاح، شناخت است، اما توریسم با فراغت پیوند دارد، اما سفر پنجاه روزه احسان نوروزی به فراغت ربطی ندارد.

توریسم و فراغت با هم ارتباط دارند. سرمایه داری نه تنها زمان کار که فراغت را هم اشغال می کند. ما در توریسم با توهم دیدار یادمان ها مواجهیم. آنچه در توریسم رخ می دهد فروکاستن هر چیز به گرفتن عکسی در مقابلش است اما احسان نوروزی به هر چیزی معنا می دهد با پرداختن به روابطش با انسان ها. در توریسم شما رابطه با انسان ها را نمی بینید، آیین ها از معنا تهی می شود و سماع صوفیان با بهای بلیتی ممکن می شود حتی می توان جادوگران آفریقا را هم دید.
اما ابن بطوطه سفر را که آغاز می کند بیست ساله است و در زمان بازگشت مردی پنجاه ساله است. سفر برای او دیدن چیزی نیست، برای مکاشفه با جهان است و مواجهه با نحوه ای از زیستن.
نکته این کتاب تبدیل سفر به تجربه زیستن است. چیزی که در این سفر است مفهوم سفر با ریاضت و مرارت است. امروز دیگر کاشفانی مثل کریستف کلمب یا جهان گردانی مثل مارکوپولو و ابن بطوطه نداریم. Google earth  یا رسانه های ماهواره ای و اینترنتی شاید جایی پنهان در عالم نگذاشته اند. اما جای پنهان مواجهه با سبک های زندگی است و از طریق آن بحرانی کردن زبان و سرزمین است؛ اینکه مسافر نمی خواهد راحت سفر کند و سفر را به زایر توصیف می کند، در کوچه پس کوچه های عالم.»
نوروزی به وین، بوداپست، براتیسلاوا، پراگ، برلین، آمستردام، پاریس، بارسلون و توسکانی سفر کرده و درباره مواجهه اش با آدم ها، راه ها و مکان ها نوشته و هر فصل کتاب را به یکی از این شهرها اختصاص داده است.
نویسنده در مقدمه کتاب می گوید: «این سفرنامه بیش از هر چیز گزارشی است به دوستانم تا بگویم کجایم و چه می کنم. برای هم نسلان من تنها راه گریز از ایام بمباران و بی برقی و گذران ملال آور اوقات فراغت تنها کلمات بود. برای ما داستان های دیکنز، فقط سفری به لندن و یا آثار داستایوسکی، تنها سفری به سن پترزبورگ نبود، بلکه سکون محض کمک مان می کرد تا مطالعه را به نوعی سفر ذهنی بدل کنیم.»

سفر با حاج سیاح/ احسان نوروزی/ نشر افق/ چاپ دوم: 1391/ 1100 نسخه/ 160صفحه/ قیمت: 6500 نومان